Epoka kamienia w Kotlinie Dzierżoniowskiej

Początki osadnictwa w Kotlinie Dzierżoniowskiej sięgają starszej epoki kamienia, zwanej też przez archeologów paleolitem. Ten najdłuższy etap w historii człowieka przypada na wyróżnianą w geologii epokę lodową, czyli plejstocen, trwający od około 2 mln do około 10 tys. lat temu. W tym czasie klimat ziem polskich zmieniał się wielokrotnie. W okresach ochłodzeń, zwanych glacjałami; ze Skandynawii nasuwały się lodowce kontynentalne. Do Gór Sowich dotarły one najprawdopodobniej dwukrotnie, jednak nigdy nie zdołały przekroczyć ich głównego grzbietu. W trakcie transgresji lądolodów, życie biologiczne wycofywało się daleko na południe, a osadnictwo ludzkie było niemożliwe. Jednak okresy ochłodzeń były przedzielane okresami ciepłymi, zwanymi interglacjałami, podczas których lodowce wytapiały się. Dawało to możliwość powrotu zbiorowisk roślinnych i zwierzęcych na opuszczone przez lądolód tereny, a w ślad za nimi również powrotu człowieka. W jednym z takich okresów ociepleń, najprawdopodobniej w tzw. interglacjale ferdynandowskim (około 500 tys. lat temu), na tereny południowej Polski dotarły grupy reprezentujące gatunek Homo erectus (człowiek wyprostowany). Ślady ich działalności w postaci narzędzi krzemiennych, odpadów z ich produkcji, sporadycznie również kości zwierzyny łownej, odkryte zostały w Trzebnicy oraz w Rusku w rejonie Wzgórz Strzegomskich. Biorąc pod uwagę wielką rzadkość ówczesnego osadnictwa, odległość tych śladów od Gór Sowich nie jest wielka i można przyjąć iż znajdowały się one w jego zasięgu. Etap rozwoju Homo erectus w Europie nazywamy w archeologii paleolitem dolnym (1 mln do około 300/250 tys. lat temu, w Polsce od około 500 tys. lat temu).

Podobne uwagi do powyższych można zastosować w odniesieniu do osadnictwa z paleolitu środkowego (300/250 tys. do około 40 tys. lat temu), kiedy Europę zamieszkiwał człowiek neandertalski (Homo sapiens neandertalensis). W ostatnich latach stosunkowo liczne ślady działalności człowieka neandertalskiego odkryto na obszarze Wrocławia i być może również w miejscowościach: Mokrzeszów i Komorów, w odległości zaledwie kilku kilometrów na zachód od Świdnicy. Te ostatnie materiały są jednak znacznie bardziej ubogie i trudne do jednoznacznej interpretacji.

Podobnie jak na innych obszarach Środkowej Europy bardzo niejasno kształtują się początki osadnictwa człowieka współczesnego (Homo sapiens sapiens). Przyjmuje się iż człowiek współczesny przybył do Europy z Bliskiego Wschodu a jego migracja datuje się od około 40 tys. lat temu. Z uwagi na trudne warunki ekologiczne tylko południowe części Polski, m.in. Górny Śląsk, mogły zostać objęte okresowym osadnictwem, związanym z eksploatacją środowiska tundrowego lub stepowo-tundrowego. Okres ten nazywany jest paleolitem górnym (około 40 tys. do około 12 tys. lat p.n.e.). Jak się wydaje, obszar Kotliny Dzierżoniowskiej pozostawał na uboczu tych procesów. Jedynym, do tego bardzo niepewnym śladem epizodu osadniczego z tego okresu może być znalezisko z Jugowa, gdzie odkryte zostało pojedyncze narzędzie kamienne (drapacz wykonany z lidytu).

Najstarszy okres w dziejach kultury ludzkiej zamyka paleolit schyłkowy (około 12 tys. do około 8 tys. lat p.n.e.). Pomimo iż jest to okres stosunkowo krótki to odznacza się on znacznym wzrostem populacji i pewnym zróżnicowaniem kulturowym, wynikającym ze zmiennych warunków środowiskowych oraz odmiennych sposobów ich adaptacji. Znajduje to swoje odzwierciedlenie również na naszym obszarze.