Woda w sztuce ogrodowej

  Od tysięcy lat woda stanowi ważny element w sztuce ogrodowej. Dzięki niej może bujnie rozwijać się roślinność. Orzeźwia w upalne dni wprowadzając przyjemny mikroklimat. Umiejętnie zaaranżowana stanowi też ozdobę ogrodu. 

Walory obecności wody w ogrodzie doceniali już starożytni Egipcjanie. Zarówno w przydomowych jak i przyświątynnych ogrodach, a także w tych zakładanych przy grobowcach, centralny element stanowił zawsze zbiornik z wodą, zamieszkały przez ryby i ptactwo wodne. Symbolizował on pierwotny ocean, Nun, z którego, jak wierzyli Egipcjanie, powstała każda forma życia. W większych założeniach miał on najczęściej formę sztucznego jeziora, zaś w mniejszych – basenu w kształcie prostokąta lub litery T.  Jego brzegi obsadzano roślinnością. Zbiorniki te zasilane za pomocą systemu kanałów irygacyjnych wodą z Nilu nie tylko służyły jako strefa wypoczynku, ale też miejsce odprawiania rytuałów religijnych. Wygląd staroegipskich ogrodów z czasów Nowego Państwa ukazują m.in. malowidła ścienne z kaplicy grobowej Nebamuna w Tebach (ok. 1350 r. p.n.e.) czy grobowca Sennifera (Teby, ok. 2300 r. p.n.e.).

  Ogrody w starożytnej Mezopotamii związane były z miastami. Zaczęły formować się już w trzecim tysiącleciu przed nasza erą. Najstarsze ślady takiego założenia (XVIII w. p.n.e.) odkryto na tzw. Dziedzińcu w Palm Mari. Jego najbardziej charakterystycznym elementem był dekoracyjny zbiornik na wodę obsadzony drzewami palmowymi. W obrębie dziedzińców pałacowych zakładali ogrody także Asyryjczycy. Były to rozległe założenia, do których jako wyraz królewskiej dominacji nad podbitymi krajami, sprowadzano pochodzące z nich okazy fauny i flory. Ciekawym przykładem jest tu ogród założony przez króla Sargona II (722–705 p.n.e.) w Dur-Szarrukin, którego wygląd utrwalono na monumentalnym reliefie z ortostatytu. Miał on charakter naturalistyczny, ze sztucznie usypanym wzgórzem i rozległym jeziorem u jego podnóża, także sztucznie utworzonym. Asyryjczycy w mistrzowski sposób opanowali technikę nawadniania swoich ogrodów. Jak pokazuje przykład ogrodu w Niniwie, stworzonym przez króla Sennacheriba (704–681 p.n.e.), budowali oni akwedukty na wiele stuleci przed Rzymianami. Wodę do Niniwy sprowadzali z odległości ponad  50 km, pokonując przy tym spore różnice wysokości. 

  W starożytnym Rzymie ogrody zakładano przy prywatnych miejskich domach, wiejskich rezydencjach oraz budynkach publicznych. W ogrodach perystylowych ważnym elementem kompozycji była umieszczona centralnie fontanna w kształcie marmurowej misy lub wazy.  Fontanny mogły składać się także z umieszczonej pośrodku basenu figury przedstawiającej zwykle nimfy lub bóstwa wodne. W rozległych ogrodach związanych z podmiejskimi willami elementów wodnych było więcej. Ogród przy willi Hadriana w Tivoli posiadał m.in. Teatr Morski i podłużny basen odtwarzający kanał Kanopos w Egipcie.

Wielki wpływ na kształtowanie się sztuki ogrodowej wywarły ogrody perskie. Ich rozkwit przypadł na czasy dynastii Achemenidów i Sasanidów. Pod ich wpływem rozwijały się późniejsze ogrody Wielkich Mogołów i ogrody arabskie w Andaluzji. Najbardziej charakterystycznym typem ogrodu perskiego jest czahar-bagh – otoczony murem ogród podzielony na cztery części za pomocą kanałów z wodą przecinających się pod kątem prostym. Całe założenie miało przywoływać wizję Raju, a płynąca kanałami woda symbolizowała cztery rzeki rajskie.

  Na wzór perski projektowali swoje ogrody władcy z dynastii Wielkich Mogołów, m.in. Dżahangir (Shalimar Bagh w Srinagar w Kaszmirze, 1619),  Szahdżahan (wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa ogrody Shalimar w Lahore, 1642 i ogrody przy mauzoleum Tadż Mahal w Agrze, 1632-1654). Oprócz przecinających się kanałów z wodą ogrody Wielkich Mogołów posiadały lustrzane sadzawki, wodotryski (w Shalimar w Lahore było ich 410), kaskady oraz przewiewne pawilony dające schronienie przed słońcem. Wokół unosił się zapach wonnych kwiatów. Podobny klimat panował w arabskich ogrodach w Andaluzji, która do 1492 pozostawała w rękach muzułmanów. Otoczone zielenią wodne kanały z ciągiem wodotrysków, fontanny, lustrzane sadzawki do dziś można podziwiać w ogrodach Generalife w Granadzie, założonych ok. 1309 roku.

  Zupełnie innych charakter mają ogrody Dalekiego Wschodu – Chin i Japonii. W zamierzeniu dawnych projektantów miały one stanowić odzwierciedlenie w mikroskali obrazu świata. Łączyły one w harmonijny sposób elementy natury: skały, rośliny i wodę z architekturą. 
Sztuka tworzenia ogrodu ma w Japonii ma ponad tysiącletnią tradycję. Istnieją jego dwa podstawowe typy: kaiyū-shiki-teien – rozległy ogród spacerowy służący wypoczynkowi władców i arystokratów (jak sama nazwa wskazuje podziwia się go w ruchu) oraz kare-sansui – ogród suchego krajobrazu przeznaczony do medytacji. Asymetria, dbałość o harmonię i elegancję w każdym szczególe to typowe cechy ogrodu japońskiego. Duża rolę odgrywa w nim woda. Nadaje mu naturalności, wnosi do niego życie. Może przybierać formę delikatnie szemrzącego strumienia lub płaskiej tafli jeziora. W suchych ogrodach Zen zastępowana jest odpowiednio zagrabionym piaskiem. W ogrodach chińskich dominującą rolę odgrywa architektura – centralnie umieszczone pawilony z galeriami, z których podziwia się ogród. Umieszczone są one zwykle bezpośrednio nad sadzawką.

  Pierwszoplanową rolę wodzie wyznaczyli projektanci ogrodów renesansowych, manierystycznych i barokowych. Ogród renesansowy, jak choćby słynne założenie przy willi d’Este w Tivoli (ok. 1560-1575), miał dostarczać zmysłowej przyjemności jego użytkownikom. Oddziaływał nie tylko na zmysł wzroku, ale też dotyku, węchu, smaku i słuchu. Różnorodność urządzeń wodnych  sprawiała, że dźwięk wody dostarczał wielu wrażeń słuchowych od łagodnego szmeru wody spływającej po ścianach sztucznej groty, przez delikatne uderzenia cienkich wodotrysków o misy fontann po głośny szum wody spadającej z dużej wysokości na kolejne stopnie kaskady. Wiele ogrodów wyposażonych było w kunszty wodne – specjalne automaty hydrauliczne, które dyskretnie uruchomione przez wtajemniczoną osobę opryskiwały znienacka zaproszonych gości wodą. Inną wodno-muzyczną atrakcją ogrodów (m.in. przy willi d’Este) były organy wodne, w których dźwięk piszczałek uzyskiwany był dzięki przepływowi wody. Efekty wodne (wodotryski, fontanny, kaskady) były także atrakcją ogrodów barokowych. W najsłynniejszym zespole pałacowo-ogrodowym tej epoki – w Wersalu – było ich ponad 2400. Aby mogły działać zbudowano według projektu dwóch holenderskich inżynierów – Arnolda de Villa i Renkina Saulema –  zespół pomp (Maszyna z Marly) oraz rozbudowany system kanałów i akweduktów dostarczających wodę z Sekwany do Wersalu. Główną oś ogrodów wersalskich podkreślał Grand Canal – kanał wodny długości 1,5 km. Król Ludwik XIV posiadał specjalną flotyllę miniaturowych statków, którymi pływał po nim. 

  W XVIII wieku w Anglii, w opozycji do formalnych barokowych ogrodów francuskich, rozwinęły się angielskie parki krajobrazowe. Ogród w stylu angielskim przypominać miał naturalny krajobraz, z jego dzikością, asymetrią, nierównościami terenu. Zniknęły fontanny i baseny o geometrycznych formach. Zastąpiły je zbiorniki wodne o nieregularnych kształtach i naturalistycznie wijące się strumienie. Tak jak w japońskich ogrodach ogród należało oglądać w ruchu spacerując po krętych alejkach i ścieżkach.

  Woda obecna jest także we współczesnych ogrodach. Stosuje się w nich zarówno urządzenia wodne, nierzadko podświetlane: fontanny, wodotryski, kurtyny wodne, jak i elementy o charakterze naturalistycznym np. obsadzone roślinnością oczka wodne. Projektanci aranżując ogrody coraz częściej proponują rozwiązania mające na celu zapobieganie negatywnym skutkom zmianom klimatu, jak choćby ogrody deszczowe, czy przyjazne faunie zbiorniki wodne. 

Agnieszka Gola

Ilustracje: 
 Babur w ogrodzie (fot.12)
https://www.album-online.com/detail/en/NDFlM2FkMA/babur-superintending-garden-fidelity-1508-1956-artist-unknown-sahir-din-alb9190297

Sadzawka lustrzana (fot.14)
https://en.wikipedia.org/wiki/File:WLM14ES_-_Patio_de_los_Arrayanes,_Alhambra._-_julianrdc.jpg
Generalife (fot.12)
https://en.wikipedia.org/wiki/Generalife#/media/File:Patio_de_la_Acequia_(Generalife)_-_DSC07863_(slightly_cropped_and_sharpened).jpg
Villa d’Este (fot.15)
https://commons.wikimedia.org/wiki/Villa_d%27Este_(Tivoli)?uselang=de#/media/File:One.hundred.fountain.at.villa.d'este.arp.jpg
 Wersal (fot.06)
https://en.wikipedia.org/wiki/Gardens_of_Versailles#/media/File:Adam_Perelle,_Le_Bassin_d'Apollon_(The_Fountain_of_Apollo,_Versailles),_1680s.jpg

Powrót do Wydarzenia 2024