Architektura regionalna w Polsce

 „Obecność niektórych budowli kryje dla mnie pewną tajemnicę. Zdają się one po prostu być. Nie darzy się ich szczególną uwagą. A jednak bodaj nie sposób wyobrazić sobie miejsca, w którym stoją, bez nich. Budynki te wyglądają na mocno zakotwiczone w ziemi. Wywołują wrażenie, że są naturalną częścią otoczenia, i mówią: Jestem taki, jakiego mnie widzisz, i tutaj przynależę.” – pisał znany szwajcarski architekt Peter Zumthor w swojej książce Myślenie Architekturą. Słowa te, choć użyte w innym kontekście, doskonale pasują też do wielu przykładów budownictwa ludowego w Polsce.

  Architektura regionalna czyli zabudowa charakterystyczna dla danego obszaru kulturowego kształtowała się pod wpływem warunków klimatycznych panujących na danym terenie oraz dostępnych materiałów. Stąd też np. odmienny charakter budownictwa krajów północnej i środkowej Afryki, w którym często wykorzystuje się glinę suszoną, budynków powstających na terenach zalewowych wznoszonych na palach (palafity). Na obszarach górskich z występującymi dużymi opadami śniegu dominują domy z dwuspadowymi dachami. Dobrym przykładem stosowania materiałów budowlanych dostępnych w danym miejscu są domy z karshifu (mieszanka soli z jeziora, gliny i piasku) w oazie Shali w Egipcie oraz domy z rudy darniowej w Dolinie Baryczy w Polsce. Podstawowym materiałem budowlanym stosowanym w architekturze ludowej w Polsce było drewno. Budynki wznoszono w konstrukcji wieńcowej, sumikowo-łątkowej, szkieletowej lub przysłupowej. Dachy kryto strzechą ze słomy lub trzciny, gontem oraz łupkiem.

  Różnice regionalne utrwalały bariery naturalne (jeziora, lasy, góry) np. charakterystyczne budownictwo znad jeziora Jamno czy występowanie kultury kurpiowskiej ograniczone Puszczą Zieloną i Białą, bariery kulturowe (np. odmienny charakter budownictwa bojkowskiego i łemkowskiego wynikający z różnic etnicznych) oraz bariery związane z granicami (odmienny charakter budownictwa na ziemiach dawnego zaboru pruskiego i rosyjskiego).
Na skutek zmian społecznych i politycznych, jakie zaszły na terenach wiejskich w Polsce po II wojnie światowej oryginalne budownictwo ludowe możemy dziś oglądać głównie w skansenach. Jest ich obecnie ponad 60, a najstarszy powstał w 1906 roku we Wdzydzach Kiszewskich dzięki staraniom Teodory i Izydora Gulgowskich, którzy kupili oryginalną XVIII-wieczną chałupę gburską i urządzili w niej ekspozycję sprzętu domowego i gospodarskiego oraz wyrobów kaszubskiego rękodzieła. Obecnie skansen we Wdzydzach obejmuje obszar 22 ha, na którym zobaczyć można m.in. chałupę gburską z Lipuskiej Huty z 1787 roku, dworek z Nowego Barkoczyna, wiatrak holenderski z Brus.

  Budownictwo Słowińców prezentuje skansen w Klukach. Charakterystyczne dla tego terenu są bliźniacze chałupy wznoszone w konstrukcji szkieletowej i kryte strzechami z trzciny (np. zachowana in situ w Klukach zagroda Reimannów z połowy XIX w.). Domy podcieniowe ze wspartymi na słupach wystawkami służącymi jako miejsce do przechowywania zboża są typowe dla Żuław, spotkać je można także na Warmii. Do tego typu obiektów należą chałupy: z Zielonki Pasłęckiej (1819) i z Królewa (XIX w.), przeniesione do Parku Etnograficznego w Olsztynku. Niezwykle bogate w zabytki architektury drewnianej jest wielokulturowe Podlasie. Jest to to jeden z nielicznych regionów w Polsce, gdzie nadal zachowana jest in situ tradycyjna zabudowa wsi i miasteczek. Materialne dziedzictwo Tatarów (XVIII-wieczny meczet w Kruszynianach) przeplata się tu z śladami obecności wyznawców prawosławia (np. cerkiew w Puchli) i religii grekokatolickiej. Malownicze drewniane domy ze ozdobnymi obramieniami okien i dekorowanymi narożnikami przyciągają turystów. Popularyzuje je m.in. szlak kulturowy KRAINA OTWARTYCH OKIENNIC obejmujący wsie Trześcianka, Puchła i Socze.

  Zupełnie odmienna jest budownictwo regionu Karpat Wschodnich z łemkowskimi chyżami i bojkowskimi kurnymi chałupami, Orawy z charakterystycznymi domami z wyżką czy Łużyce z domami przysłupowymi. Każdy region posiada też typowe dla siebie zdobnictwo: w łowickiem ściany malowano na niebiesko a wnętrza dekorowano kolorowymi wycinankami, na Powiślu Dąbrowskim pokrywało się zewnętrze i wewnętrzne ściany domów malowanymi kwiatami (wieś Zalipie). Krakowiacy mieli zwyczaj mycia ścian oraz bielenia i malowania na niebiesko uszczelnionych mchem szpar między belkami.
Najstarszym budynkiem mieszkalnym, jaki zobaczyć możemy w skansenie na terenie Polski jest chałupa z Potrzebowa z 1675 roku. Znajduje się ona w Muzeum Etnograficznym w Zielonej Górze-Ochli. Tam też prezentowana jest jedyna zachowana na naszych ziemiach wieża winiarska, pochodząca z Budachowa. Równie rzadki obiekt stanowi gminna studnia kieratowa zbudowana około 1850 roku, znajdująca się obecnie w Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni.

  Muzea na wolnym powietrzu w Polsce dokumentują nie tylko architekturę wiejską, ale też małomiasteczkową. W Parku Etnograficznym w Tokarni zobaczyć można zagrodę Czernikiewiczów z Bodzentyna (1809) – jeden z nielicznych zachowanych przykładów tego typu budownictwa na Kielecczyźnie, natomiast w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku odtworzono wygląd typowego miasteczka galicyjskiego.

  Aby lepiej przybliżyć zwiedzającym życie codzienne dawnej wsi wiele skansenów stara ożywić się ekspozycję odtwarzając nie tylko zabudowę mieszkalną i gospodarczą, elementy małej architektury, ale także przydomowe ogródki, fragmenty pól uprawnych czy nawet wprowadzając żywy inwentarz (skansen w Lublinie). W celach edukacyjnych organizuje się także różne wydarzenia jak żniwa (skansen w Sierpcu), czy wspólne wydobywanie torfu (skansen w Klukach).

  Omawiając przykłady architektury regionalnej w Polsce warto na koniec wspomnieć o oryginalnej drewnianej architekturze letniskowej powstałej na przełomie XIX i XX wieku w okolicach Świdra, określanej jako styl nadświdrzański. Styl ten łączył w sobie elementy modnego wówczas w Europie stylu szwajcarskiego z elementami rodzimego i rosyjskiego zdobnictwa. Jego twórcą był ilustrator i malarz Michał Elwiro Andriolli. Jednym z najlepszych zachowanych przykładów architektury „świdermajer” jest pensjonat Abrahama Gurewicza w Otwocku z lat 1906-1921.

A.G.

Ilustracje:  

1. Chałupa Reimannów

https://muzeumkluki.pl/o-muzeum/obiekty/

2. Wieża winiarska z Biedachowa

https://pl.wikipedia.org/wiki/Skansen_etnograficzny_w_Ochli#/media/Plik:Dom_winiarza_wisnia6522.JPG

3. żniwa w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie

https://skansen.lublin.pl/pl/aktualnosci/zniwowanie-w-skansenie-24-czerwca-2022/

 4. dom w stylu świdermajer

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awidermajer#/media/Plik:Willa_lodusienka.jpg