Fundacje Artystyczne Księcia Henryka I Brogatego
i Jego Żony Jadwigi Von Andechs
Wykład poświęcony był fundacjom artystycznym księcia Henryka Brodatego i jego żony, późniejszej świętej, Jadwigi z rodu Andechsów. Henryk I Brodaty uważany jest przez historyków za jednego z najwybitniejszych władców okresu rozbicia dzielnicowego. Dzięki umiejętnej polityce scalił większość ziem polskich, a ze Śląska uczynił najbardziej rozwiniętą gospodarczo dzielnicę Polski.
Podstawą „cudu gospodarczego”, jaki dokonał się na Śląsku za sprawą Henryka I Brodatego była przeprowadzona przez niego na dużą skalę kolonizacja na prawie niemieckim. Na niezagospodarowane tereny Pogórza Sudeckiego książę sprowadzał osadników, głównie z terenu Niemiec. Ci, w zamian za korzystne prawa i swobody, karczowali lasy pod pola uprawne, zakładali nowe wsie. Osadnicy wprowadzali również, stosowane w ich krajach, bardzie wydajne systemy rolnictwa (trójpolówka) oraz nowe techniki rzemieślnicze. Kolonizacja na prawie niemieckim doprowadziła też do zmian w układzie przestrzennym i reorganizacji pod względem prawnym istniejących już osad miejskich oraz do powstawania nowych miast. Wśród miast, którym Henryk I Brodaty nadał prawa miejskie należą m.in. Złotoryja (1211), Środa Śląska (przed 1214), Lwówek Śląski (1217) i Wrocław (przed 1238).
Wśród osadników ściągniętych na Dolny Śląsk przez Henryka I Brodatego byli też gwarkowie z gór Harzu oraz ze znanego ze złóż srebra Freibergu. Zaowocowało to rozwojem górnictwa, zwłaszcza wydobyciem złota. W 1 połowie XIII wieku najwięcej złota wydobywano w okolicach Złotoryi i Lwówka Śląskiego. Z tego czasu pochodzi też „złote prawo lwóweckie” – pierwsze spisane prawo górnicze na Śląsku. Dzięki dużym zasobom cennego kruszcu możliwe stało się przeprowadzenie przez Henryka I Brodatego reformy monetarnej.
Wraz z rozwojem gospodarczym pod panowaniem księcia Henryka I Brodatego prężnie rozwijała się także architektura świecka (m. in rozbudowa zamku we Wleniu, budowa zamków w Rokitnicy, Krośnie Odrzańskim oraz w lewobrzeżnym Wrocławiu) oraz sakralna (m.in. fundacja klasztorów: kanoników regularnych w Nowogrodzie Bobrzańskim, magdalenek w Nowogrodźcu nad Kwisą, cysterek w Trzebnicy i cystersów w Henrykowie).
Spośród budowli rezydencjonalnych na pierwszy plan wysuwa się zamek legnicki. Początek jego budowy przypada na ostatnie lata panowania Bolesława I Wysokiego, ale ostateczny kształt nadał mu jego syn, Henryk I Brodaty. Było to jedno z najokazalszych romańskich założeń pałacowych w Europie Środkowej. Niestety liczne przebudowy w epoce nowożytnej doprowadziły do zatarcia pierwotnego wyglądu, który dzisiaj możemy rekonstruować w oparciu o wyniki badań archeologiczno-architektonicznych. W skład założenia wchodziło murowane palatium o długości ponad 60 metrów. Zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną parter służył celom gospodarczym, zaś pierwsze piętro mieściło izby mieszkalne drużyny książęcej. Rolę piętra reprezentacyjnego z dużą salą audiencyjną pełniła trzecia kondygnacja, połączona drewnianym gankiem z górną częścią wolnostojącej kaplicy pałacowej. Była ona wyższa od pozostałych pięter (liczyła 6 metrów wysokości) i zaakcentowana biforiami. Taki model siedziby panującego wywodzi się z architektury karolińskiej (np. palatium w Akwizgranie). Szczególnie modny stał się on za panowania Hohenstaufów (1138-1254). Sięgnięcie po wzorzec budowli cesarskich przy wznoszeniu zamku w Legnicy było manifestacją ambicji politycznych Bolesława I Wysokiego i jego syna Henryka I Brodatego, pretendującego do korony polskiej. Kaplica na zamku legnickim należy do licznych budowli sakralnych wywodzących się z kaplicy pałacowej w Akwizgranie (ok. 790-800 roku). Świątynia akwizgrańska jako miejsce pochówku największego władcy epoki średniowiecza – cesarza Karola Wielkiego – a zarazem kościół koronacyjny królów niemieckich, była nośnikiem ważnych treści ideowych. Odwołanie się do jej wzoru służyć miało podkreśleniu legalności i dostojeństwa władzy księcia Henryka I. Splendoru wnętrzu dodawała niezwykle bogata dekoracja rzeźbiarska (m.in. zworniki w kształcie kwiatów i fantazyjnych zwierząt zwisające niczym stalaktyty ze sklepienia) oraz złocone sklepienia.
Zdaniem części badaczy na układ przestrzenny kaplicy legnickiej miała wpływ także architektura sakralna templariuszy, sprowadzonych na Śląsk przez Henryka I i cieszących się jego poparciem.
W przypadku budowli sakralnych duży udział w ich powstaniu miała księżna Jadwiga, która nie tylko zachęcała męża do fundowania klasztorów, kościołów i szpitali (leprozorium w Środzie Śląskiej, szpital św. Ducha we Wrocławiu), ale sama hojnie wspierała ich budowę. Najbliższy jej sercu był klasztor cysterek w Trzebnicy, którego pierwszą opatką nie przypadkowo została Petrussa – jej dawna nauczycielka i mentorka z klasztoru w Kitzingen, w którym spędziła dzieciństwo i pobierała nauki.
Klasztor trzebnicki ufundowany dostał w 1202 roku. Jego obecny wygląd jest wynikiem barokowej przebudowy, jaka miała miejsce pod XVII i 1 połowie XVIII wieku. Uważny obserwator dostrzeże jednak relikty trzynastowiecznej, romańskiej świątyni ukryte pod barokowym kostiumem. Kościół zachował w dużej mierze swój pierwotny układ przestrzenny – jest to trójnawowa bazylika z transeptem i prezbiterium zamkniętym apsydą. Z dwóch bocznych kaplic usytuowanych po jego bokach zachowała się tylko północna, w miejscu południowej wzniesiono natomiast w latach 1268-1269 gotyckie mauzoleum św. Jadwigi. Z czasów budowy pochodzi też romańska krypta pod prezbiterium. Wbrew regule cysterskiej kościół w Trzebnicy posiadał niezwykle bogatą dekorację rzeźbiarską, pełnił on bowiem nie tylko rolę świątyni klasztornej, ale miał stanowić miejsce pochówku rodziny książęcej.
Na program rzeźbiarski kościoła w Trzebnicy składały się pierwotnie m.in. trzy portale zachodnie, osłonięte kruchtą dostawioną do fasady. Do naszych czasów dotrwał tylko jeden z nich, z tympanonem przedstawiającym króla Dawida grającego na lirze królowej Betsabe. Dworski charakter i niezwykły artyzm wyróżnia to dzieło na tle ówczesnej rzeźby romańskiej w Polsce. Być może z założenia portalowego pochodzą też figury Apostołów Tomasza i Filipa, prezentowane dziś wraz z innymi romańskimi detalami w krypcie kościoła. Zachował się również portal północny ukazujący tronującą Marię z Dzieciątkiem, adorowaną przez Anioły. Również nietypowe było usytuowanie empory mniszek, wbudowanej w dwa wschodnie przęsła nawy głównej i sięgającej połowy transeptu. Prowadziła na nią okrągła klatka schodowa umieszczona w środku nawy głównej oraz bezpośrednie przejście do pomieszczeń klasztornych. Dekorację empory stanowiły przedstawienie o tematyce starotestamentowej, z których zachował się fragment z Ofiarą Abrahama.
Z pierwotnego wystroju kościoła i klasztoru trzebnickiego pochodzą ceramiczne płytki posadzkowe (obecnie w zbiorach Muzeum Architektury we Wrocławiu). Są wśród nich glazurowane flizy o formach geometrycznych, płytki dekorowane plecionką oraz wyobrażeniami gryfów. Mecenat książęcy obejmował zapewne także elementy wyposażenia wnętrz i sprzęt liturgiczny do fundowanych kościołów. Do dziś podziwiać możemy w Trzebnicy dzieło wyjątkowe – srebrny trybularz (kadzielnica) z około 1230 roku w kształcie budowli centralnej symbolizującej Niebieską Jerozolimę. Świadectwem artystycznej atmosfery panującego na dworze Henryka I Brodatego i św. Jadwigi, jak i duchowości samej księżnej są również rękopisy iluminowane, m.in. powstałe w Bambergu Godzinki św. Jadwigi czy Psalterium nocturnum – dzieło skryptorium lubiąskiego wykonane dla trzebnickich cysterek, a także przedmioty codziennego użytku, jak zachowane w kilku egzemplarzach tzw. „szklaneczki świętej Jadwigi”.
Spacer śladami fundacji artystycznych Henryka I Brodatego i Jadwigi z rodu Andechsów warto zakończyć w Trzebnicy, gdzie para książęca została pochowana. Henryk I spoczywa w prezbiterium, obok wielkiego mistrza krzyżackiego Konrada II von Feuchtwagena, zaś św. Jadwiga w gotyckiej kaplicy-mauzoleum, zbudowanej z okazji jej beatyfikacji.
Agnieszka Gola
Spis ilustracji
1. Rodzina Andechsów. Ślub św. Jadwigi i Henryka I Brodatego
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:MS._LUDWIG_XI_7_(Getty_museum)_-_Hedwig_Codex?uselang=de#/media/File:Andechs_family_Hedwig_Codex.jpg
2. Zwornik ze smokami z kaplicy zamkowej w Legnicy. Muzeum Architektury we Wrocławiu
3. Płytka posadzkowa z przedstawieniem gryfa. Muzeum Architektury we Wrocławiu
Powrót do Wydarzenia 2023
