Architektura i sztuka Zakonu krzyżackiego w Prusach

  Początki Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwanego w Polsce Zakonem krzyżackim, sięgają III krucjaty do Ziemi Świętej.  W 1190 roku,  w trakcie oblężenia Akki, niemieccy kupcy pochodzący głównie z Bremy i Lubeki, założyli  pod murami miasta szpital polowy. Powstałe przy nim niewielkie zgromadzenie, które miało opiekować się rannymi i chorymi krzyżowcami, przekształciło się z czasem w jeden z trzech (obok joannitów i templariuszy) największych zakonów rycerskich.
Dzięki licznym przywilejom i dobrom nadawanym przez kolejnych papieży i cesarzy Zakon stał się w 1 połowie XIII wieku znaczącą potęgą polityczną i ekonomiczną. Krzyżackie komendy powstawały w Palestynie, gdzie Zakon przejął około 10 zamków (m.in. Montfort – siedziba wielkiego mistrza w latach 1229-1271), Bliskim Wschodzie i w Europie.

  Twórcą potęgi Zakonu krzyżackiego był wielki mistrz Hermana von Salza, w czym niewątpliwie pomogła mu wieloletnia przyjaźń z cesarzem Fryderykiem II Hohenstaufem, którego był doradcą. Zdając sobie sprawę, iż wobec naporu muzułmanów zdobycze na terenie Palestyny są nietrwałe, rozpoczął on starania o przeniesienie Zakonu do Europy i zdobycia tam suwerennego władztwa. Okazja do realizacji tego przedsięwzięcia nadarzyła się już w 1211 roku, kiedy to król Węgier Andrzej II, nadał krzyżakom jako uposażenie ziemię Borsa w zamian za obronę granic Siedmiogrodu przed najazdami Połowców. Próba wyjęcia tego terenu spod władzy króla Węgier jednak się nie powiodła i w 1225 roku Krzyżacy zostali zmuszeni do opuszczenia  Siedmiogrodu. Tym chętniej więc Zakon przyjął wystosowane w 1226 roku zaproszenie Konrada I Mazowieckiego, aby podjął się on walki z Prusami. W 1228 roku Konrad Mazowiecki oddał Krzyżakom w lenno ziemię chełmińską i michałowską, jako bazę do prowadzenia walki z plemionami pruskimi, zachowując jednak prerogatywy książęce nad tym obszarem. Dzięki zabiegom dyplomatycznym a także fałszerstwom  (tzw. falsyfikat kruszwicki z 1230 roku rzekomo nadający Krzyżakom ziemię chełmińską w wieczyste posiadanie, a nie w dzierżawę), Krzyżacy uzyskali w 1234 r. bullę papieża Grzegorza IX, który uznał suwerenną władzę Zakonu w ziemi chełmińskiej oraz tzw. Złotą Bullę z Rimini z 1235 roku (antydatowaną na 1226 r.), w której cesarz Fryderyk II potwierdził nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej na własność. Po zajęciu  ziemi chełmińskiej Krzyżacy przystąpili do dalszego podboju Prus, który trwał do około 1283 roku. Na zajętych ziemiach utworzyli własne silne państwo zakonne, obejmujące także obok Prus (po przejęciu zakonu kawalerów mieczowych) Inflanty i zagrażające sąsiednim krajom.

  Władza w państwie krzyżackim była scentralizowana. Na jego czele stał wielki mistrz, zaś funkcję rządu pełnili: wielki komtur (sprawy gospodarcze i wewnętrzne), wielki marszałek (minister wojny), wielki szpitalnik (minister dyplomacji teoretycznie zajmujący się działalnością charytatywną zakonu), wielki skarbnik (sprawy finansowe), wielki mincerz (odpowiedzialny za opiekę nad uzbrojeniem, końmi i stanem twierdz), wielki szafarz (odpowiedzialny za handel). Terytorium kraju podzielone było na 26 mniejszych jednostek, zarządzanych przez komturów podległych mistrzowi krajowemu, a ten z kolei wielkiemu mistrzowi. Centrum każdej komturii stanowił zamek będący równocześnie siedzibą konwentu składającego się z komtura, 12 rycerzy i 6 księży.

  Już w końcu XIII wieku wykształcił się w budownictwie państwa krzyżackiego model siedziby komtura i domu konwentu przybierający formę kasztelu na planie kwadratu z czterema skrzydłami mieszkalnymi założonymi wokół krużgankowego dziedzińca i wzmocnionymi czterema wieżami obronnymi w narożnikach budynku i stołpem. Zgodnie z tradycją średniowieczną pierwsze piętro zamku zajmowały pomieszczenia reprezentacyjne (kościół zamkowy, kapitularz) oraz związane z życiem codziennym rycerzy: refektarz, dormitoria, mieszkanie komtura, czasem również infirmeria. Zamki krzyżackie posiadały również gdańsko czyli wieżę ustępową połączoną z zabudowaniami mieszkalnymi krytym gankiem wspartym na arkadach. Całości założenia dopełniało obwarowane podzamcze mieszczące zabudowania gospodarcze. Najlepszymi przykładami tego typu budownictwa krzyżackiego są powstałe w 1 ćwierci XIV wieku zamki Radzyniu Chełmińskim i Gniewie.

  Największym zamkiem konwentualnym w Prusach był kasztel w Elblągu. Posiadał on też bogaty wystrój rzeźbiarski, którego świadectwem są m .in. znalezione podczas badań archeologicznych figury panien mądrych i głupich. Początkowo bowiem to właśnie tam znajdował się centralny ośrodek władzy Zakonu w Prusach – siedziba mistrza krajowego. Po przeniesieniu w 1309 roku stolicy Zakonu z Wenecji do Malborka Elbląg stał się rezydencją wielkiego szpitalnika. Dziś z tego reprezentacyjnego założenia zachowały się jedynie fundamenty oraz budynek słodowni w dawnej części gospodarczej.

  Symbolem potęgi Zakonu krzyżackiego jest niewątpliwie zamek w Malborku. Niewielu jednak z licznie odwiedzających go turystów zdaje sobie sprawę, że  obecny swój wygląd ten wpisany na listę UNESCO zabytek zawdzięcza pracy wielu pokoleń architektów i konserwatorów. Kiedy w 1772 roku w wyniku I rozbioru Polski zamek w Malborku znalazł się w rękach pruskich, zaczęła się jego stopniowa dewastacja. Adaptując zamek na cele wojskowe wyburzono niemal wszystkie sklepienia Zamku Wysokiego, w Wielkim Refektarzu urządzono ujeżdżalnię dla koni, a w Pałacu Wielkich Mistrzów fabrykę tkanin. Były też plany całkowitego zburzenia zamku. Dopiero rozbudzone nastroje patriotyczne wywołane zwycięską wojną wyzwoleńczą przeciwko wojskom napoleońskim oraz głośne apele młodych romantyków, jak choćby ten z roku 1803 poety Maxa von Schendorfa o uratowanie Malborka, czy wreszcie wspaniałe rysunki Friedricha Gilly'ego ukazujące piękno tego zabytku zmieniły nastawienie władz Pruskich do architektury krzyżackiej. W 1817 roku rozpoczęła się odbudowa zamku malborskiego, początkowo prowadzana w duchu fantazyjnego romantyzmu, a od połowy wieku XIX poprzedzona badaniami naukowymi rekonstrukcja siedziby wielkich mistrzów. W czasie działań wojennych w 1945 roku zamek w Malborku został zniszczony w ponad 50%. Jego odbudowę podjęto dopiero w latach 60. XX wieku a prace rekonstrukcyjno-konserwatorskie prowadzone są do dzisiaj.

  Najstarszą częścią zamku malborskiego jest Zamek Wysoki, którego budowę rozpoczęto jeszcze w latach 80. XIII wieku, a więc jeszcze przed podjęciem decyzji o przeniesieniu stolicy Zakonu do Malborka. Czworobok zabudowań Zamku Wysokiego kryje kościół zamkowy pw. NMP oraz mieszczącą się pod nim kaplicę św. Anny, kapitularz, refektarz i kuchnię konwentu. Ciekawym pomieszczeniem jest izba konwentu z emporą muzyczną, służąca rycerzom krzyżacki do poobiedniego wypoczynku. W tej części zamku zachowało się także gdańsko.

  Do połowy XIV wieku wzniesiono Zamek Średni – trójskrzydłowe założenie przeznaczone na mieszkanie wielkiego komtura, infirmerię oraz pokoje dla gości zakonu. To właśnie w tej części zamku umieszczono Wielki Refektarz – największe pomieszczenie reprezentacyjne zamku (30 m x 15 m), ze sklepieniem wspartym na trzech smukłych filarach.

  Osobną częścią całego założenia jest Pałac Wielkich Mistrzów – monumentalna budowla nie mająca analogii w architekturze gotyckiej w Europie. Wnętrza Pałacu były wyposażone w instalacje grzewcze i sanitarne zapewniając wygodę i komfort mieszkańcom. Do najciekawszych wnętrz należą Refektarz Letni ze sklepieniem wspartym na jednym filarze i sąsiadująca z nim Wysoka Sień.

  Podstawowym materiałem budowlanym w Prusach była cegła. Ponieważ na terenie Prus nie występują naturalne złoża kamienia, detale architektoniczne i rzeźbiarskie elementy wystroju wnętrz wykonywano także z wypalanej, często glazurowanej gliny. Z tego materiału wykonano m.in. rzeźby portalu bramnego  zamku bierzgłowskiego (XIII/XIV wiek) oraz tzw. Złotej Bramy (ok. 1290) – portalu prowadzącego do kościoła NMP na zamku w Malborku. Z braku naturalnego stosowano także sztuczny kamień – mieszankę gipsu jastrychowego z domieszką węglanu wapnia. Jednym z najpiękniejszych przykładów zastosowania tej techniki była monumentalna, mierząca 8 metrów wysokości, figura Marii z Dzieciątkiem (ok. 1340), umieszczona na elewacji kościoła zamkowego w Malborku. Zarówno sama figura, jak i wnęka, w której się znajdowała, pokryta była mozaiką wykonaną zapewne przez artystów sprowadzonych do Malborka z Wenecji. Oryginalna figura uległa zniszczeniu pod koniec II wojny światowej. Obecnie na jej miejscu znajduje się replika z lat 2014-2016.

  Na wystrój zamków krzyżackich składało się także malarstwo ścienne. Największy i najciekawszy pod względem ikonograficznym zespół do 1945 roku znajdował się na zamku w Lochstedt. Niestety uległ on zniszczeniu wraz z całym zamkiem. Dekoracje malarskie pokrywały ściany refektarza i pokoju komtura. Obok wyobrażeń o tematyce religijnej (m. in. św. Krzysztof, Ukrzyżowanie) znajdowały się tam również przedstawienia wywodzące się z kręgów sztuki dworskiej (postacie dziewięciu bohaterów) oraz wizerunki rycerzy krzyżackich.

  Z wyposażenia zamków krzyżackich zachowało się niewiele obiektów. Jednym z najcenniejszych z nich jest poliptyk z kaplicy zamkowej w Grudziądzu (ok.1390), przechowywany obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Charakterystyczne dla sztuki państwa krzyżackiego były tzw. Madonny szafkowe. Jedna z nich, prawdopodobnie ufundowana przez wielkiego mistrza Konrada von Jungingen i komtura elbląskiego Konrada von Kyburg dla kościoła zamkowego w Elblągu (ok. 1400), znajduje się obecnie w Ostpreußischen Landesmuseums w Lüneburgu, inna zaś z kaplicy zamkowej w Rogóźnie w Germanisches Museum w Norymberdze. Wśród wyrobów złotniczych wymienić należy: relikwiarz komtura Heinricha von Bode z 1365 roku, krzyż relikwiarzowy z Brodnicy (przed 1343), monstrancję przechowywana obecnie w kościele Bożego Ciała w Poznaniu oraz relikwiarz komtura domowego w Elblągu Tilego Dagistera von Lorich w formie dyptyku (1388).

  Ciekawym przykładem rzemiosła artystycznego z terenów państwa krzyżackiego jest tzw. świecznik królowej Zofii (ok. 1400) wykonany z kła morsa na którym umieszczono bursztynową figurkę Madonny. Dzieło to stanowiło prawdopodobnie dar wielkiego mistrza Konrada von Jungingen dla Zofii Bawarskiej, żony króla Wacława IV. Warto przy tej okazji wspomnieć, że Krzyżacy posiadali monopol na wydobycie i handel bursztynem. Istniał w Zakonie nawet specjalny urząd mistrza bursztyniarskiego (Bernsteinmeister).

  Na koniec warto wspomnieć o roli Zakonu krzyżackiego w zagospodarowywaniu zajętych i podbitych przez siebie terenów. Jednym z elementów tej działalności była lokacja miast na prawie chełmińskim. Stworzone przez krzyżaków prawo chełmińskie, będące kompilacją prawa magdeburskiego, węgierskiego i flamandzkiego stworzyło dla mieszkańców doskonałe warunki do rozwoju i życia, przyczyniło się do rozkwitu rzemiosła, handlu, architektury i sztuki na terenie państwa zakonnego. Stosowane było także poza Prusami, m.in. na Mazowszu. Do końca XVIII wieku na prawie chełmińskim lokowano 225 miast, wśród nich Warszawę.

Agnieszka Gola

 Spis ilustracji

Zamek w Malborku – widok ogólny

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Malborku#/media/Plik:Zesp%C3%B3%C5%82_Zamku_Krzy%C5%BCackiego_MALBORK_01.jpg

Zamek w Malborku, Pałac Wielkich Mistrzów – Refektarz Letni

https://commons.wikimedia.org/wiki/Marienburg_Castle_in_Malbork?uselang=de#/media/File:Marienburg,_Sommerremter,_2014_BOE.jpg

Zamek z Radzyniu Chełmińskim

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Radzyniu_Che%C5%82mi%C5%84skim#/media/Plik:Radzy%C5%84_Che%C5%82mi%C5%84ski_view_01.jpg

Poliptyk Grudziądzki

https://pl.wikipedia.org/wiki/Poliptyk_Grudzi%C4%85dzki#/media/Plik:Grudzi%C4%85dz_Polyptych_15.jpg