Iluminacje średniowiecznych manuskryptów
Agnieszka Gola w czasie ostatniego spotkania TOZD przed wakacjami 13 czerwca 2019 roku mówiła o średniowiecznym zdobnictwie książkowym.
Poniżej skrót wykładu:
Jedną z najbardziej charakterystycznych dla średniowiecza dziedzin malarstwa było iluminatorstwo. Chodź pierwsze kodeksy pergaminowe pojawiły się już w starożytności (1 wiek n. e.), to dopiero w epoce średniowiecznej wyparły one skutecznie zwoje papirusowe, a sztuka ich zdobienia osiągnęła wysoki poziom artyzmu. Do produkcji kodeksów stosowano dwóch podstawowych rodzajów pergaminu. Pierwszy – charta Italica – wyrabiano we Włoszech, Hiszpanii i południowej Francji ze skóry jagniąt i koźląt, przez co był on stosunkowo miękki i delikatny. Tylko jedna strona (album) przeznaczona była do pisania. Na terenie północnej Francji, Niemiec, Węgier, Polski produkowano grubszy pergamin ze skór cielęcych (charta Theutonica). Pisano na nim z obu stron. Specjalną odmianą pergaminu był niezwykle delikatny i cienki welin, otrzymywany ze skóry jeszcze nie narodzonych jagniąt. Przeznaczony był on do produkcji luksusowych książek, zwłaszcza niewielkiej wielkości Godzinek i modlitewników służących prywatnej dewocji. Znany też był zwyczaj barwienia kart kodeksów purpurą. Teksty w tych niezwykle kosztownych egzemplarzach pisane były złotem i srebrem.
Praca nad iluminowanym manuskryptem była procesem długim i pracochłonnym. Pierwszym etapem było docięcie kart i naniesienie za pomocą ołowianego rysika (stylus plombus) linii poziomych i pionowych, które wyznaczały układ kolumn i linijek tekstu. Pozostawiano przy tym puste miejsca na przyszłe inicjały i miniatury. Skryba przepisywał tekst za pomocą odpowiednio zaostrzonego pióra, najczęściej gęsiego lub łabędziego. Inkaust sporządzano z soku kapuścianego, galasówek, gumy arabskiej, siarczanu miedzi i sadzy. Po kaligrafie do pracy przystępował rubrykator, który poprzez przekreślanie kreskami niektórych liter czerwonym inkaustem lub pisanie niektórych liter czerwoną farbą zaznaczał najważniejsze punkty w tekście. Następnie karta trafiała do artysty malarza, który uzupełniał tekst ozdobnymi inicjałami, miniaturami oraz dekorował marginesy motywami roślinnymi (floratura) bądź scenkami pełnymi fantazji i rubasznego humoru (drôlerie). Do wykonania dekoracji malarskich używano farb sporządzanych z naturalnych barwników m. in. z ochry, lapis lazuri, azurytu, tlenków miedzi oraz białka kurzego i gumy arabskiej. Do najdroższych farb należała purpura uzyskiwana z rozcholca balwierskiego lub larw czerwca polskiego. W manuskryptach stosowano też złoto i srebro.
Początkowo przepisywaniem ksiąg zajmowali się mnisi. W epoce gotyku zaczęły powstawać także świeckie skryptoria pracujące na przede wszystkim na zlecenie dworów królewskich i książęcych.
Jednym z najciekawszych ośrodków malarstwa iluminowanego w okresie wczesnego średniowiecza (VII-IX wiek) były Wyspy Brytyjskie z Irlandią na czele. Na tle pogrążonej wówczas w chaosie Europy było to miejsce wyjątkowe, dające spokój i azyl przed germańskimi najeźdźcami. Za sprawą mnichów iryjskich rozwinął się tam oryginalny styl łączący tematykę chrześcijańską z tradycją zdobnictwa celtyckiego. Charakterystycznymi elementami tego stylu były skomplikowane abstrakcyjne kompozycje złożone z plecionki, spirali i kół. Tworzono z nich niezwykle dekoracyjne inicjały (np. inicjał ChiRho w Księdze z Kells, około 800 roku) oraz tzw. karty dywanowe towarzyszące kartom incipitowym (np. Księga z Durrow, 2 połowa VII wieku, Ewangeliarz z Lindisfarne, początek VIII wieku).
W X wieku ważnym ośrodkiem iluminatorstwa stało się Królestwo Leónu (północna Hiszpania). Reprezentatywnymi przykładami działalności tamtejszych skryptoriów klasztornych jest seria kilkunastu manuskryptów zawierających komentarz Beatusa z Liébana do Apokalipsy. Utrzymane w stylu mozarabskim miniatury, o mocno nasyconych kolorach (dominująca rola czerwieni i żółci) i wyrazistym rysunku, przywodzą na myśl malarstwo współczesne. Wśród znanych z imienia miniaturzystów, którzy tworzyli te niezwykłe iluminacje jest jedna kobieta – mniszka Ena z klasztoru w Tábara.
Niespokojne czasy wędrówek ludów (IV-VI wiek) nie sprzyjały rozwojowi sztuki. Dopiero podjęta przez Karola Wielkiego (ur. 742 lub 748, zm. 814) skuteczna próba wskrzeszenia Cesarstwa przyniosła także odrodzenie się architektury i sztuk plastycznych. Przy klasztorach powstają skryptoria, w których przepisuje się dzieła starożytnych autorów. Miniaturzyści epoki karolińskiej ilustrowali przede wszystkim księgi liturgiczne. Inspiracje dla przedstawień – wizerunków Ewangelistów, scen biblijnych, a także portretów cesarzy, czerpali ze sztuki antycznej i bizantyjskiej. Najważniejszym środkiem malarstwa iluminowanego stał się dwór cesarski w Akwizgranie. Pierwszym znanym kodeksem ze skryptorium pałacowego jest Ewangeliarz Godeskalka wykonany w latach 781-783 dla Karola Wielkiego i jego żony Hildegardy. Do szczytowych osiągnięć sztuki tego okresu należą też Ewangeliarz Ady (około 790) oraz Sakramentarz koronacyjny Cesarza Karola II Łysego (około 870).
Kontynuację karolińskiego malarstwa książkowego stanowiło iluminarstwo epoki ottońskiej (około 950-1050). Głównymi ośrodkami w tym czasie były: Reichenau (Psałterz Egberta, X/XI wiek, Trewir (Registrum Gregorii – zbiór listów papieża Grzegorza Wielkiego, Mistrz Registrum Gregorii, ok. 983-985), Kolonia (Sakramentarz tyniecki, Kolonia, około 1060-1070).
W epoce romańskiej, oprócz znanych z wcześniejszego okresu całostronicowych przedstawień o tematyce biblijnej pojawiają się wyobrażenia mitycznych stworów. Zdobią one zarówno karty bestiariuszy (Bestiariusz z Aberdeen, Anglia, około 1200), jak i inicjały kodeksów służących liturgii chrześcijańskiej (Psałterz z St. Albans, klasztor Benedyktynów w St. Albans, 1123).
W pierwszej połowie XIII wieku na dworze francuskim powstał nowy typ bogato ilustrowanej Biblii – Bible moralisée, w której poszczególne sceny Starego i Nowego Testamentu zestawiane były typologicznie parami. Najpiękniejszy egzemplarz wykonany został na zamówienie króla Ludwika IX (Biblia z Toledo, Paryż, około 1220-1230). Z królem Francji Ludwikiem IX związane jest też powstanie innnego wspaniałego gotyckiego kodeksu – Biblii krzyżowców (1240-1250). Egzemplarz ten pierwotnie składał się z samych miniatur. Dopiero sto lat później dopisano krótkie komentarze pod ilustracjami. W XVII wieku właścicielem Biblii krzyżowców był biskup krakowski Bernard Maciejowski (stąd też bywa ona nazywana Biblią Maciejowskiego), który podarował ją nastepnie szachowi perskiemu.
Obok mecenatu króla istotny wpływ na ukształtowanie się Paryża jako znaczącego centrum produkcji iluminatorskiej miało powstanie tam uniwersytetu. Wraz z przybywającymi licznie z całej Europy uczonymi rosło zapotrzebowanie na ilustrowane książki naukowe. Iluminatorstwo stopniowo przestaje być jedynie domeną klasztornych skryptoriów. Pojawiają się świeccy artyści pracujący głównie na zlecenie arystokracji i bogacącego się mieszczaństwa. Do najbardziej znanych należeli: niezwykle wszechstronny André Beauneveu, parający się również rzeźbą i architekturą, znany z malowanych techniką en grisaille miniatur Jean Pucelle, Jaquemart de Hesdin, bracia Limbourg, mistrz Godzinek Rohan, Barthélemy d’Eyck, Jean Fouquet.
Najpełniejszy rozkwit francuskiej sztuki miniatorskiej nastąpił w 1 połowie XIV wieku i trwał przez całe piętnaste stulecie. W kręgach dworskich modne staje się kolekcjonowanie pięknie iluminowanych książek. Rekordzistą był król Francji Jan II Dobry, którego biblioteka liczyła ponad 1000 woluminów. Jego młodszy syn, Jean de Berry zgromadził około 300 iluminowanych rękopisów, w tym teksty starożytnych autorów i Decameron Boccaccia. Hojnemu mecenatowi księcia de Berry zawdzięczamy powstanie książki, uważanej przez wielu znawców za jedną z najpiękniejszych w historii malarstwa iluminowanego – Bardzo bogatych godzinek księcia de Berry. Księgi godzinek weszły w użycie w XIV wieku, a rozpowszechniły się w wieku XV. Był to rodzaj rodzaj prywatnego modlitwnika zawierającego fragmenty psalmów, modlitw do Matki Boskiej i innych tekstów religijnych. Godzinki często na początku posiadały kalendarz ilustrowany miniaturami przedstawiającymi znaki Zoodiaku i prace 12 miesięcy. Twórcami większości miniatur w słynnych Bardzo bogatych godzinkach księcia de Berry byli pochodzący z Niderlandów bracia Limbourg. Na zlecenie księcia wykonali oni także szereg innych dzieł, m.in. Belles heures du Duc de Berry (Heures d'Ailly).
Oryginalną późnogotycką odmianą Godzinek, wywodzącą się z Brugii, były tzw. Czarne Godzinki. Swoją nazwę zawdzięczają zabarwionym na czarno kartom. Wysmakowane kolorystycznie, z dominującą rolą złoceń, świadczyły o wyrafinowanym guście zarówno artystów, jak i zleceniodawców. Do najpiękniejszych przykładów tego typu Godzinek należą Czarne godzinki Karola Zuchwałego (Philippe de Mazarolles ?, 1466-1476) oraz Czarne godzinki z kręgu Willena Vrelanta (Brugia, około 1475).
W epoce gotyku obok luksusowych modlitewników służących prywatnej dewocji coraz częściej pojawiają się iluminowane rękopisy o tematyce świeckiej – kroniki (np. egzemplarz Grandes Chroniques de France z miniaturami Jeana Fouquet z lat 1455-1460), poradniki łowieckie (np. pochodząca z lat około 1405-1410, ozdobiona miniaturami anonimowego artysty Księga łowów Gastona Febusa), utwory miłosne jak słynny Romans o Róży Guillaume de Loris i Jeana de Meung, do dziś zachowany w wielu egzemplarzach, czy Livre du Coeur d’amour épris napisany przez Rene I Andegaweńskiego z ilustracjami wykonanymi prawdopodobnie przez Barthélemy d’Eycka (Andegawenia, około 1460). Do poczytnych książek należało także Cité des dames Christine de Pisan.
Dziś ze wględów konserwatorskich dzieła średniowiecznych miniaturzystów rzadko mamy możliwość oglądać w oryginale, ale jeśli nadarzy się taka okazja zachwycą nas głębią koloru, blaskiem złota i maestrią wykonania.
Agnieszka Gola
Spis ilustracji:
1. Beatus de Ferdinand et de Sancha (Beatus z Liébana, komentarz do Apokalipsy), miniatura Facundusa, ok. 1047 roku [slajd 12 w galerii]
https : //commons.wikimedia.org/wiki/Category:Beatus_de_Facundus#/media/File:B_Facundus_184v.jpg
2. Księga z Kelles – Incipit do Ewangelii św. Jana, około 800 [slajd 13 w galerii]
https : //en. wikipedia.org/wiki/Book_of_Kells#/media/File:KellsFol292rIncipJohn.jpg
3. Biblia Maciejowskiego (Biblia krzyżowców), Francja, 1240-1250 [slajd 14 w galerii]
https : //commons.wikimedia.org/wiki/Category:Maciejowski_Bible?uselang=de#/media/File:Biblia_de_Maciejowski_miniatura_h10.jpg
4. Bardzo bogate godzinki księcia du Berry, Bracia Limbourg, około 1410 [slajd 15 w galerii]
https : //fr.wikipedia.org/wiki/Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry#/media/Fichier:Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_avril.jpg
5. Le Livre des tournois, miniatura Barthélemy d'Eyck, 1460 [slajd 16 w galerii]
https : //fr.wikipedia.org/wiki/Livre_des_tournois#/media/Fichier:Ren%C3%A9_d'Anjou_Livre_des_tournois_France_Provence_XVe_si%C3%A8cle_Barth%C3%A9lemy_d'Eyck.jpg
Powrót do Wydarzenia 2019
