Agnieszka Gola     
Kult relikwii w średniowieczu

Jednym z istotnych elementów średniowiecznej religijności była silna wiara we wstawiennictwo świętych. Uważano przy tym, że namacalna obecność doczesnych szczątków świętych wzmacnia efekt modlitw do nich kierowanych.
Początki kultu relikwii sięgają II wieku. Już w początkach chrześcijaństwa miejscem sprawowania Eucharystii obok prywatnych domów były miejsca pochówku męczenników. Szczególną czcią i opieką otaczano zwłaszcza grób św. Piotra, nad którym już około 160 roku ustawiono Tropaejon. Po ogłoszeniu w 313 roku przez cesarzy Konstantyna Wielkiego i Liceniusza edyktu mediolańskiego, przyznającego wolność religii na terenie Cesarstwa Rzymskiego, nad grobami męczenników zaczęto wznosić martyria (np. z fundacji Konstantyna nad grobem św. Piotra). Dość wcześnie też zaczęto przenosić doczesne szczątki męczenników z miejsca ich pochówku do nowo budowanych kościołów. Najstarszy znany nam przypadek takiej translacji dotyczył św. Babylasa, biskupa Antiochii i miał miejsce w 354 roku.
W VI wieku pojawił się, istniejący do dziś, zwyczaj umieszczania relikwii w ołtarzu. Czyniono to w trakcie uroczystości jego poświęcenia. Od II soboru nicejskiego w 787 roku stało się to już obowiązkiem. Relikwie przechowywano bądź w niewielkim otworze w mensie ołtarzowej zwanym sepulcrum bądź w dolnej części ołtarza (stypes). Niektóre ołtarze wyposażone były w specjalne ażurowe okienka nazywane fenestrella, przez które można było zobaczyć relikwie. Relikwie posiadały także niewielkich rozmiarów ołtarze podróżne tzw. Portatile.
Obecność relikwii przyciągała do kościoła bogatych darczyńców, zapewniała też  napływ darmowej siły roboczej i datków ze strony ludu. Potencjalny darczyńca liczył bowiem, że poprzez wstawiennictwo świętego, którego relikwie znajdowały się w danym kościele, zostanie on zbawiony. Tak więc relikwie stanowiły swego rodzaju gwarancję przyszłego życia Niebie. Nic wiec dziwnego, ze poszczególne klasztory i kościoły zabiegały na różne sposoby o ich pozyskanie. Podejmowano poszukiwania w legendarnych miejscach  męczeństwa, starano się je kupić lub uzyskać jako dar, niekiedy posuwano się nawet do kradzieży (np. relikwie św. Fides skradzione w Agen i przewiezione do opactwa w Congues). Istniał też zwyczaj obwożenia relikwii w celu zyskania środków finansowych na budowę nowej świątyni, jak miało to na przykład miejsce w przypadku katedry w Laon, skąd relikwie wysłane zostały do Anglii i w trakcie perygrynacji  odwiedziły m.in. katedry w Canterrbury, Winchester, Salisbury i Exeter.  
Duży napływ relikwii do Europy miał  miejsce w wyniku wypraw krzyżowych, zwłaszcza po zdobyciu w 1099 roku Jerozolimy oraz po splądrowaniu w 1204 roku przez krzyżowców Konstantynopola. Konstantynopol był jednym z najważniejszych centrów handlu relikwiami. Dzięki św. Helenie, matce cesarza Konstantyna, zgromadzono tam cenny zbiór relikwii związanych z męczeńską śmiercią Chrystusa. Wg legendy Św. Helena podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej miała odnaleźć trzy krzyże z Golgoty. Ten właściwy, na którym skonał Chrystus, udało się rozpoznać dzięki cudowi. Dotknięty nim zmarły człowiek zmartwychwstał. Najcenniejsze relikwie przechowywane były w dwupoziomowej kaplicy na terenie pałacu w Konstantynopolu. Wiele z nich, m.in. stauroteka limburska, znalazła się w Europie zachodniej po zajęciu Konstantynopola przez krzyżowców.
Z Konstantynopola pochodzi także inna cenna relikwia – korona cierniowa. Będący w trudnej sytuacji finansowej cesarz Konstantynopola Baldwin II zastawił ją w Wenecji. Z rąk Wenecjan wykupił ją w 1237 roku, za zawrotna wówczas sumę 135 tysięcy liwrów, król Francji  Ludwik IX. Po przywiezieniu korony do Paryża, monarcha polecił zbudowanie dwupoziomowej kaplicy Sainte-Chapelle. Dolną część kaplicy przeznaczono do przechowywania relikwii patronów Francji, w górnej zaś wyeksponowano  koronę cierniową.
Niektóre relikwie przywożone przez krzyżowców i pielgrzymów z Ziemi Świętej stanowiły swego rodzaju kuriozum, obok zębu mlecznego Chrystusa, mleka Matki Boskiej, pępowiny Chrystusa, były m. in. srebrniki Judasza, bochenek chleba z cudu rozmnożenia chleba czy też pióro Archanioła Gabriela, które zgubił on podczas Zwiastowania.
Średniowieczne relikwiarze przybierały bardzo różne formy. Najstarsze miały kształt kasetek (taką formę często nadawano  bizantyńskim staurotekom), ampułek, sakiewek pielgrzymich oraz krzyży. Znane też były relikwiarze skrzyniowe (np relikwiarz Trzech Króli z katedry w Kolonii – dzieło Mikołaja z Verdun z końca XII wieku) i kopułowe (relikwiarz 4 ćwierć XII wieku pochodzący z katedry w Brunszwiku), a także w kształcie niewielkich ołtarzyków, najczęściej dyptyków i tryptyków (np. tryptyk ze Stavelot, połowa XII wieku). Od IX wieku zaczęły powstawać relikwiarze antropomorficzne – odwzorowujące kształt części ciała (np. relikwiarz hermowy Karola Wielkiego z katedry w Akwizgranie z połowy XIV wieku czy relikwiarz św. Błażeja w formie ręki pochodzący ze skarbu Welfów, IX w.) lub całej postaci (relikwiarz św. Fides z Congues z X w. czy też będący dziełem praskich złotników relikwiarz przedstawiający Chrystusa Vir Dolorum). W epoce gotyku popularne stały się ponadto relikwiarze sceniczne (relikwiarz Simeona z katedry w Akwizgranie, około 1330-1340) oraz ostensoria (ostensorium Hansa von Reutingera, 1520). Relikwiarze wykonywano z cennych materiałów jak złoto, kość słoniowa. Drewniane skrzynki obijano srebrną lub złotą blachą i inkrustowano drogimi kamieniami oraz antycznymi  gemmami. Do deroracji wykorzystywano też różne rodzaje emalii. Ważnymi ośrodkami produkcji relikwiarzy wśredniowieczu były m.in. Limoges i Kolonia, a także w późniejszym okresie Paryż i Praga.
Jednym z najcennieszych relikwiarzy w formie sakwy jest bursa św. Stefana (3 tercja IX wieku) zawierająca ziemię nasiąkniętą krwią tego świętego. Należy ona obok Krzyża Rzeszy i Włóczni św. Maurycego do regaliów cesarskich i stanowi przykład wykorzystywania relikwii do legitymizacji władzy świeckiej. Relikwiarz św. Stefana odgrywał dużą rolę podczas ceremonii koronacji cesarzy (po raz pierwszy użyto go przy koronacji Karola Wielkiego). Pod koniec uroczystości umieszczano go we wnętrzu tronu. Tak więc cesarz zasiadał na ziemi uświęconej kwią męczennika.
Często przypisywano relikwiom funkcje apotropaiczne. W Bizancjum noszono je w formie filakterii jako amulety na szyi. Zwyczaj ten przyjął się także w Europie, o czym świadczy tzw. Talizman Karola Wielkiego (IX w.) Z czasem enkolpiony, bo tak nazywa się ten typ relikwiarzy, stały się  rodzajem biżuterii o charakterze dewocyjnym, noszonej chętnie na dworach krolewskich i książęcych.
Z Bizancjum wywodzi się także zwyczaj zabieranie relikwii na pole bitwy, których to obecność miała zapewnić opiekę świętych w walce i przynieść zwycięstwo. Źródła podają, że w 1123 roku, w trakcie jednej z potyczek krzyżowców z Saracenami, patriarcha Jerozolimy miał zamiast sztandaru relikwie Krzyża Św. Wg Jana Długosza "złoty pektorał pełen relikwii" nosił na piersi w bitwie pod Grunwaldem Wielki Mistrz Ulrich von Jungingen. U świętych szukano też pomocy w czasie choroby, wykorzystując przy tym ich relikwie. Popularne było m. in. przykładanie relikwiarzy do chorej osoby. W Saint-Menoux chory cierpiący na ból głowy wkładał ją do otworu w sarkofagu św. Menulfa. Innym sposobem było picie wody, w której wcześnie zanurzono relikwiarz, czasem pito wodę bezpośrednio z czaszek świętych (tak było w przypadku czaszki św. Fabiana z klasztoru w Steinfeld). Cudowne właściwości miała też woda wypita z Dzwonu św Canall Caela (VII–VIII, XI w.). Relikwie chronić miały ponadto przed uderzeniem pioruna. W klasztorze Diessen wieszano w tym celu na wieży kościoła relikwiarz z włosami św. Matyldy.
Z kultem świętych i ich doczesnych szczątków nierozerwalnie związane są pielgrzymki. Były one jedną z form uzyskania zbawienia. Pielgrzymowano, aby odpokutować grzechy, ale także w intencji błagalnej lub dziękczynnej. Pielgrzymka mogła być również wynikiem złożonego wcześniej ślubu w sytuacji zagrożenia życia lub niewoli.
Celem pierwszych pielgrzymek, datujących się już od II wieku, były miejsca związane z życiem i śmiercią Jezusa w Ziemi Świętej, potem także Rzym z grobami św. Piotra i Pawła. Pielgrzymowano również do relikwii innych świętych. Ważnymi ośrodkami kultu świętych były m. in.  Efez, Tours, Kolonia, Akwizgran, Canterbury. Od IX wieku najpopularniejszym celem pielgrzymek w Europie stał się grób Apostoła Jakuba w Composteli. Już za panowania cesarza Karola Wielkiego pielgrzymi chronieni byli opieką królewską. Udział w pielgrzymce wiązał się z ryzykiem, dlatego też przed wyruszeniem na nią należało spisać testament. Pielgrzymka rozpoczynała się mszą w kościele i blogosławieństwem na drogę. Już w IX wieku pielgrzymi otrzymywali kije i torby pielgrzymie.  Pamątką odbytej pielgrzymki były znaki pielgrzymie, które umieszczano na ubraniu lub kapeluszu. Stanowiły rodzaj amuletu, relikwii kontaktowej. Zdarzało się, że zawieszano je dla ochromy w domu lub stajnii, zakopywano nawet w polu. Istniał też zwyczaj dotapiania ich do dzwonów, aby wraz z rozchodzącym się dźwiękiem roznosiło się nad okolicą błogosławieństwo świętego. Wraz z rozwojem ruchu pielgrzymkowego rozwijała się infrastruktura służąca pątnikom.
Nie każdemu dane było wyruszyć na pielgrzymkę, czy to z racji zdrowia czy wieku. Można było więc odbyć "pielgrzymkę duchową", modląc się i wyobrażając sobie święte miejsca. Temu służyły specjalne obrazy, jak ten zachowany z kościoła św. Jakuba w Toruniu.
Od XIII wieku popularne stało się tzw. ostensio reliquiarum – publiczne pokazywanie relikwii z okazji świąt, np w dniu patrona świątyni. Miało to ścisły związek z rozwijającym się w późnym średniowieczu handlem odpustami. Za odwiedzenie miejsc, w których  przechowywano zbiory relikwii przyznawano bardzo duże odpusty, nawet do 2 milionów lat, jak miało to miejsce w przypadku Halle. Informacje o datach prezentacji relikwii i przysługujących odpustach ogłaszali biskupi. W późnym średniowieczu wydawano też ilustrowane przewodniki dla pielgrzymów (tzw. Heilthumsbücher) z opisem relikwii. Organizacja publicznych prezentacji była dużym przedsięwzięciem logistycznym. W Norymberdze, aby zapewnić bezpieczeństwo pielgrzymom, w dniu prezentacji ograniczano ruch w mieście. Wjazd z bocznych ulic na główną, prowadzącą do placu, na którym stała drewniana trybuna z relikwiami, zamykano za pomocą 420 łańcuchów.

ILUSTRACJE
1. Relikwiarz kopułowy ze Skarbu Welfów, 4 ćwierć XII wieku
https://pl.wikipedia.org/wiki/Skarb_Welf%C3%B3w#/media/File:Kuppelreliquiar_02_KGM.jpg
2. Tryptyk ze Stavelot z dwama bizantyńskimi staurotekami, połowa XII wieku
https://pl.wikipedia.org/wiki/Poliptyk#/media/File:Stavelot.Triptych.jpg
3. Relikwiarz hermowy Karola Wielkiego z katedry w Akwizgranie, około 1350
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Karlsb%C3%BCste?uselang=de#/media/File:Aachen_Domschatz_Bueste1.jpg
4. Relikwiarz z wyobrażeniem Chrystusa Vir Dolorum, Praga, połowa XIV wieku
https://pl.wikipedia.org/wiki/Relikwiarz_z_M%C4%99%C5%BCem_Bole%C5%9Bci_i_anio%C5%82ami#/media/File:Bohemian_-_Reliquary_with_the_Man_of_Sorrows_-_Walters_57700.jpg
5. Relikwiarz sakwowy św. Stefana, 3 tercja IX wieku
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Saint_Stephen%E2%80%99s_Purse?uselang=de#/media/File:St_Stephan%27s_Purse_of_HRE_front.jpg

Powrót do Wydarzenia 2019