Agnieszka Gola, Patrycja Mazurek (Muzeum Architektury we Wrocławiu
IKONY ŚWIATOWEJ ARCHITEKTURY – WYBRANE OBIEKTY Z LISTY ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA UNESCO
Wśród internautów popularne są różnego typu rankingi – najpiękniejsze miejsca warte odwiedzenia, najpiękniejsze budowle świata. Przykładów można by mnożyć. Często korzystamy z nich planując choćby wakacyjne podróże. Ale pomysł stworzenia listy obiektów godnych uwagi nie jest nowy. Już w II wieku p.n.e. grecki Antypater z Sydonu opracował listę siedmiu cudów świata (starożytnego). Stanowiła ona swoisty przewodnik dla ówczesnych podróżnych chcących odwiedzić ciekawe miejsca. Obejmowała dzieła architektury greckiej, egipskiej i babilońskiej. Późniejsi antyczni autorzy zmieniali listę, zachowując liczbę obiektów i zastępując np. Bramę Isztar w Babilonie, która pierwotnie znajdowała się na liście Antypatra, latarnią morską na Faros, pomnikiem Asklepiosa w Epidauros albo Kolosami Memnona (posagi Amenhotepa III w Tebach).
W 2006 roku szwajcarska firma New Open World Corporation (NOWC) zaproponowała stworzenie nowej listy cudów świata, obejmującej także obiekty spoza kultury antycznej. Wyboru dokonano poprzez głosowanie, w którym wzięło udział około 90 mln internautów z całego świata, a jego wyniki ogłoszono 7 lipca 2007 roku w Lizbonie na stadionie Estadio da Luz.
Tworzenie tego typu rankingów przyczynia się z pewnością do popularyzacji obiektów, które się na nich znajdują. Są jednak wyborem bardzo subiektywnym. Często pomija się w nich mniej znane dzieła architektury, a równie godne zobaczenia.
Zupełnie inny cel i charakter ma Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO. UNESCO jest wyspecjalizowaną organizacją ONZ, której podstawowym celem jest wspieranie współpracy międzynarodowej w dziedzinie kultury, sztuki i nauki, a także wzbudzanie szacunku dla praw człowieka, bez względu na kolor skóry, status społeczny i religię.1 W 1972 roku, podczas 17 sesji tej organizacji, uchwalono Konwencję w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Weszła ona w życie 17 grudnia 1975 roku. W oparciu o tę Konwencję tworzy się Listę Światowego Dziedzictwa obejmującą obiekty dziedzictwa kulturowego i dziedzictwa naturalnego o „wyjątkowej powszechnej wartości” dla ludzkości. Obecnie znajdują się na niej 1154 obiekty w 167 Państwach-Stronach Konwencji, w tym 897 obiektów dziedzictwa kulturowego (K), 218 przyrodniczego (P) i 39 mieszanych (K, P). W odróżnieniu od wspomnianych wcześniej rankingów wpisanie obiektu na Listę Światowego Dziedzictwa odbywa się według ściśle określonych kryteriów. Kryteria te zresztą na przestrzeni lat były modyfikowane. Początkowo kładły one nacisk na walory architektoniczne i artystyczne, co preferowało do wpisu obiekty architektoniczne w Europie i Ameryce Północnej. Ten europocentryczny punkt widzenia dyskryminował obiekty o walorach niematerialnych (symbolicznych, religijnych) znajdujących się między innymi w Afryce. Dlatego też zmieniono kryteria.
Niniejszy wykład stanowi prezentację wybranych obiektów znajdujących się na Liście Światowego Dziedzictwa.
Kambodża jest jedynym państwem na świecie, który na swojej fladze ma wyobrażoną autentyczną budowlę. To świątynia Angkor Wat przypominająca złoty okres w historii Kambodży, kiedy to khmerscy królowie władali znaczną częścią Azji południowo-wschodniej (terytoria znajdujące się dziś w Laosie, Mjamie, Tajlandii, Malezji i Wietnamie). Miasto Angkor – dawna stolica Królestwa Khmerów (802-1432) – na Listę Światowego Dziedzictwa została wpisana w 1992 roku. Angkor uważane jest za największe miasto świata ery przedindustrialnej. W okresie swojego największego rozkwitu w XII wieku posiadało prawie 1 milion mieszkańców i zajmowało powierzchnię około 1 000 m². Zespół zabytków Angkor składa się z ponad 20 świątyń, kamiennych pozostałości budowli pałacowych, licznych kanałów i zbiorników wodnych. Dzięki prowadzonym w ostatnich latach badaniom archeologicznym przy użyciu skanera laserowego LIDAR odkrywane są kolejne obiekty ukryte w dżungli i porośnięte roślinnością.
Najbardziej rozpoznawalnym symbolem Angkor jest wspomniana wcześniej świątynia Angkor Wat, wzniesiona w XII w. przez króla Surjawarmana II (1113-1150). Poświęcona była ona bogu Wisznu, ale pełniła również funkcję świątyni państwowej, upamiętniającej władcę, który sprawował rządy w imieniu boga.
Świątynia Angkor Wat stanowi odzwierciedlenie w architekturze hinduistycznej wizji świata, a każdy element ma znaczenie symboliczne: okalająca świątynię fosa to ocean oddzielający sacrum od świata nieczystego, a pięć prasatów – (wieże w części środkowej) to pięć wierzchołków góry Meru, będącej siedzibą bogów i stanowiącej centrum świata. Angkor Wat, jak i inne świątynie znajdujące się na terenie całego kompleksu (np. buddystyczna świątynia Bayon) wzniesiona jest z laterytu i piaskowcowych okładzin. Nie posiada tradycyjnych fundamentów. Posadowiona jest na wilgotnym piasku dającym jej stabilizację. Ściany są bogato dekorowane przedstawieniami z mitologii hinduistycznej.
Ciekawym obiektem z listy UNESCO związanym z kultem Wisznu jest też studnia schodkowa Rani ki va w Patanie (Indie). Została ona zbudowana w XI wieku przez królową Udajamaki dla upamiętnienia męża Bhimdeva I. Pierwsze studnie schodkowe pojawiły się w Indiach już 3 000 p.n.e. Dawały one całoroczny dostęp do wody nawet w niesprzyjających warunkach pogodowych. Studnia Rani kiva przypomina odwrócona świątynie. Składa się z siedmiu poziomów – tarasów. Każdy z nich jest bogato dekorowany przedstawieniami z mitologii hinduistycznej (m.in. 10 wcieleń boga Wisznu) wydobytymi w głębokim reliefie. Na najniższym poziomie znajduje się okrągły szyb studni.
Obiekty z Afryki na liście UNESCO stanowią bardzo zróżnicowany zespół. Obok spuścizny kultury starożytnego Egiptu i Rzymu, architektury berberyjskiej czy dziedzictwa Czarnej Afryki znajdują się przykłady architektury modernistycznej jak miasto Asmara w Erytrei. Jeszcze inny charakter ma grupa 11 skalnych kościołów w Lalibeli (Etiopia). Lalibela jest świętym miejscem Etiopskiego Kościoła Ortodoksyjnego. Powstanie skalnych kościołów związane jest z osobą cesarza Lalibeli, który chciał zbudować w stolicy swojego państwa „Nową Jerozolimę”. Kościoły zostały wykute w skale poprzez wybieranie kolejnych warstw kamienia i połączone ze sobą tunelami. Forma każdego z nich jest inna. Najciekawszy z nich, kościół Bete Giyorgis (koniec XII w.) ma plan krzyża greckiego.
Świadectwem przedkolumbijskiej przeszłości Ameryki Środkowej są wpisane na listę UNESCO pozostałości miast Majów znajdujące w Gwatemali, Hondurasie oraz Meksyku. Jest wśród nich także Chichén Itzá (Meksyk) – prekolumbijskie miasto założone przez Majów w IV-VI wieku, a później związane z kulturą Tolteków. Główny rozkwit miasta przypadł na X- XII wiek. Z tego też czasu pochodzi m.in. piramida poświęcona kultowi boga Kukulkana, Świątynia Wojowników czy boisko do rytualnej gry w piłkę ullamatzli.
Dziedzictwo kulturowe związane z okresem kolonialnym Ameryki Południowej reprezentuje na liście UNESCO między innymi Diamantina – XVIII-wieczne miasto poszukiwaczy diamentów znajdujące się w Brazylii.
Na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO znajdują się nie tylko pojedyncze obiekty czy zespoły miejskie, ale także większe obszary łączące walory przyrodnicze z wartościami kulturowymi. Do takich właśnie obszarów należy Krajobraz Kulturowy Hallstatt/Dachstein/Salzkammergut w Austrii. Obejmuje on między innymi stanowiska archeologiczne kultury halsztackiej (800–650 p.n.e.), pozostałości kopalni soli z epoki brązu (ok. 1 500 p. n. e.). Wydobycie soli było podstawą rozwoju tego regionu aż do połowy XX wieku. Świadectwem tego jest malownicza zabudowa miasteczka Hallstatt.
Drugą część wykładu dotyczyła obiektów zagrożonych na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Prezentację rozpoczęła krótka analiza fragmentu konwencji UNESCO dotyczącego powyższej kwestii. Przedstawione i omówione zostały również kategorie niebezpieczeństw w niej wyróżnionych, na które narażone są zabytki w różnych częściach świata, a także zalecenia komisji co do ich zachowania.
Pierwszą przestawioną kategorią była turystyka i rozwój miast. Na tę listę trafiło historyczne miasto Zabid w Jemenie. W 2000 roku rozpoczęła się tam intensywna rozbudowa i zastępowanie uszkodzonych zabytkowych budynków betonowymi, co niszczyło zabytkową tkankę miasta, które wybudowane jest praktycznie w całości z cegły. Rok 2016 to wpis historycznego centrum Shahrisabzu w Uzbekistanie, gdzie nieumiejętna budowa infrastruktury turystycznej doprowadziła do poważnego naruszenia zabytkowego układu urbanistycznego miasta.
Kataklizmy i klęski żywiołowe to kategoria, w której znajdują się szczególnie kraje o gorącym klimacie. Grobowce Kasubi w Ugandzie padły ofiarą pożaru i zagrożenie to nie minęło, natomiast port Coro w Wenezueli i strefa archeologiczna Chan Chan w Peru narażone są na ulewne deszcze spowodowane zarówno czynnikami naturalnymi (El El Niño), jak i działaniem ludzi (niszczenie glinianych budynków Coro potęguje dodatkowo niewłaściwa technika budowy pobliskich dróg, a to w połączeniu z ulewami stanowi poważny problem dla słabo zakonserwowanej glinianej zabudowy).
Wielkie projekty robót publicznych lub prywatnych to problem przede wszystkim europejski. Plany rewitalizacji terenu przy Filharmonii Wiedeńskiej zakłócające krajobraz chroniony mogą stać się przyczyną wykreślenia miasta z listy UNESCO. Taki los spotkał niedawno zabytkowe nadbrzeże handlowe Liverpoolu będące świadectwem czasów, gdy Anglia była potęgą kolonialną. Tkanka miejska została poprzerywana nowoczesnymi zabudowaniami, a całość zatraciła swój osiemnastowieczny klimat. Z listy wykreślono również Drezdeńską Dolinę Łaby, której krajobraz zakłóciła budowa nowoczesnego mostu.
Kategoria przyspieszonego rozpadu jest dosyć szeroka. Mieści się w niej zarówno problem zawilgocenia obiektu, jak w przypadku Bazyliki Narodzenia Pańskiego w Betlejem, jak i nieuregulowana działalność człowieka (tutaj rolnictwo) powodujące podtapianie koptyjskiego klasztoru Abu Mena w Egipcie. Kolejnym utrapieniem są szkody górnicze. Z tego powodu na listę trafiło postkolonialne miasto Potosi w Boliwii, gdzie intensywne wydobycie srebra i cynku powoduje uszkodzenia jego zabytkowej tkanki. Dodatkową trudnością w tym przypadku jest brak porozumienia między przedstawicielami Boliwii w UNESCO a kampanią górniczą. Jest ono niezbędne, aby wdrożyć prace konserwacyjne, jednak kłóci się z interesem kopalni. Ciekawym przykładem degradacji z powodów naturalnych (jednak nie klęsk żywiołowych) jest Nan Madol w Mikronezji. Ta megalityczna „Wenecja Pacyfiku” jest zamulana z powodu rozrastających się lasów namorzynowych. Jako że stanowią one ważne siedlisko ptaków i zwierząt wodnych, rząd Mikronezji nie do końca wie jak sobie z tą kwestią poradzić.
Fort Portobelo-San Lorenzo Panamie oraz minaret Dżam w Afganistanie trafiły na listę z powodu niepewnej sytuacji gruntów, na których się znajdują. W przypadku drugiego obiektu dodatkowym problemem jest sytuacja polityczna Afganistanu oraz rządy Talibów.
Ostatnią i najbardziej oczywistą omówioną kategorią jest wojna lub groźba jej nadejścia. Na wniosek Serbii w 2006 roku dodatkową ochroną objęto średniowieczne cerkwie Kosowa (dwie w Prizrenie, monastyr Peć oraz monastyr Gracanica). Powodem interwencji było częściowe zniszczenie cerkwi Chrystusa Zbawiciela w Prizrenie podczas zamieszek w Kosowie w 2004 roku. Dokonali tego bojownicy albańscy. Z powodu konfliktu między dwiema nacjami na listę wpisane zostały również: Stare Miasto w Jerozolimie, a także miasto Hebron oraz tarasowe pola uprawne ze starożytnym stosowanym do dziś systemem irygacyjnym (konflikt między Izaelem a Palestyną), gliniane metropolie Szibam i Sana w Jemenie (wojna domowa toczy się tam od 2015 między siłami lojalnymi wobec Abd Rabbuha Mansura Hadiego a niejednolitą zbrojną opozycją), ruiny starożytnych miast rzymskich w Libii jak Cyrena i Leptis Magna, a także berberyjska oaza Ghadamis (niestabilna sytuacja polityczna po zakończonej już wojnie domowej) oraz wzniesione z gliny miasta i obiekty w Mali: Dżenne, Timbuktu oraz grobowiec Gao (również niepewna sytuacja po zakończonej wojnie domowej). W wyjątkowo trudnym położeniu są starożytne miasta rzymskie, asyryjskie i mezopotamskie na terenie Syrii i Iraku. Tzw. „Martwe miasta” północnej Syrii, starożytna część Damaszku, Bosry, Aleppo i Palmiry, a także zamki warowne: Krak de Chavaliers oraz Qal’at Salah El-Din w Latakii mogą w każdej chwili stać się celem ataków ekstremistów islamskich. Twierdze oraz Palmira niestety częściowo zostały już zniszczone przez Talibów. Wdrożono system ochrony, jednak nie jest on wystarczający. Podobnie jest w Iraku, gdzie wciąż zagrożone są Samara z niesamowitym spiralnym minaretem oraz asyryjskie metropolie Aszur i Hatra. Chociaż formalnie woja się tam już zakończyła, to obiekty te nadal mogą paść ofiarą fundamentalistów przekonanych, iż walczą z niewiernymi, a de facto niszczą dziedzictwo narodowe wielu tysięcy ludzi. UNESCO oraz kraje członkowskie podejmujące działania ochronne mają nadzieję temu zapobiec.
Źródła ilustracji:
https://pl.wikipedia.org/wiki/Angkor_Wat#/media/Plik:Buddhist_monks_in_front_of_the_Angkor_Wat.jpg
https://de.wikipedia.org/wiki/Angkor_Wat#/media/Datei:Angkor-Wat-from-the-air.JPG
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rani_ki_vav?uselang=de#/media/File:Rani_ki_vav_-_Gujarat_-_06.jpg
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Biete_Ghiorgis?uselang=de#/media/File:Bete_Giyorgis_03.jpg;
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Biete_Ghiorgis?uselang=de#/media/File:Bete_Giyorgis_01.jpg
https://de.wikipedia.org/wiki/Pyramide_des_Kukulc%C3%A1n#/media/Datei:Chichen_Itza_3.jpg
https://de.wikipedia.org/wiki/Hallstatt#/media/Datei:Hallstatt_-_Zentrum_.JPG
https://pl.wikipedia.org/wiki/Cerkiew_Chrystusa_Zbawiciela_w_Prizrenie#/media/Plik:Church_of_the_Holy_Saviour_-_Prizren.jpg
https://pl.wikipedia.org/wiki/Nan_Madol#/media/Plik:Nan_Madol_4.jpg
https://en.wikipedia.org/wiki/Leptis_Magna#/media/File:Leptis_Magna_Theatre.jpg
https://de.wikipedia.org/wiki/Battir#/media/Datei:Village_of_Battir.jpg
https://en.wikipedia.org/wiki/Liverpool_Maritime_Mercantile_City#/media/File:Liverpool_Pier_Head.jpg
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bd/Minar_of_jam_ghor.jpg
Powrót do Wydarzenia 2021
