Sztuka średniowiecznej Burgundii

Tematem wykładu była architektura i sztuki plastyczne rozwijające się od początków XI do końca XV wieku na terenie dawnego Księstwa Burgundii. Terytorialnie odpowiada to współczesnej prowincji i regionowi administracyjnemu we Francji noszącemu nazwę Burgundia.
W początkach XI wieku, wraz z ustaniem najazdów Saracenów, Normanów i Węgrów, rozpoczął się w całej Francji wielki ruch budowlany. W sytuacji rozbicia feudalnego i słabej władzy królewskiej wiodącą rolę w tym procesie odegrał Kościół, a zwłaszcza klasztory, dysponujące wykształconą kadrą i odpowiednim systemem organizacyjnym. Burgundia znalazła się w centrum tej aktywności budowlanej, a z położonego na jej terenie słynnego benedyktyńskiego klasztoru w Cluny rozprzestrzeniały się na całą Europę zarówno idee odnowy życia monastycznego jak i wzorce artystyczne.
Dwa najbardziej znaczące zabytki architektury wczesno-romańskiej w Burgundii to należące do kongregacji kluniackiej kościoły klasztorne św. Benigna w Dijon i św. Philiberta w Tournus.
Klasztor św. Benigna w Dijon,  został założony w 989 roku. W 1001 roku na jego opata powołano przybyłego z Italii Wilhelma z Volpiano – wielką osobowość XI wieku. Pod jego rządami w krótkim czasie wzniesiono kościół opacki. Było to założenie sakralne o niespotykanej jak na owe czasy skali – poprzedzona kwadratowym atrium, pięcionawowa bazylika z szerokim, krótkim transeptem i kwadratową wieżą na skrzyżowaniu. Chór szerokości korpusu nawowego posiadał kryptę mieszczącą grób św. Benignusa. Na przedłużeniu prezbiterium od wschodu znajdowała się trójkondygnacyjna rotunda – mauzoleum pierwszego męczennika Burgundii i patrona kościoła. Całe założenie zamykała od wschodu trójkondygnacyjna budowla na planie wydłużonego prostokąta, mieszcząca kaplicę. Z tego niezwykłego monumentalnego kompleksu, będącego zapewne dziełem artystów sprowadzonych przez Wilhelma z Volpiano z  Lombardii, zachowała się jedynie krypty pod kaplicami bocznymi oraz krypta stanowiąca dolną część mauzoleum. W jej wnętrzu zachowały się najstarsze w Burgundii przykłady architektonicznej rzeźby romańskiej (ok. 1010).
Kościół św. Philiberta w Tournus z lat ok. 1020–1030 zaliczany jest do najcenniejszych zabytków architektury romańskiej we Francji. Prawdopodobnie wznieśli go również budowniczych lombardzcy. Wpływ architektury północnowłoskiej szczególnie widoczny jest na fasadzie zachodniej świątyni. Ma ona formę Westwerku o charakterystycznej dla sztuki Lombardii artykulacji ściany. Jest to obszerna, trójnawowa bazylika, poprzedzona dwukondygnacyjnym, trójprzęsłowym narteksem. Część wschodnia kościoła (XII wiek) składa się z chóru oraz obejścia z trzema promieniście rozstawionymi prostokątnymi kaplicami. Kościół św. Philiberta stanowi świadectwo eksperymentów konstrukcyjnych podejmowanych przez budowniczych początków XI wieku. Nawa główna jest stosunkowo szeroka. W tym czasie nie umiano przesklepić nawy o tej szerokości kolebką ustawioną wzdłuż, stąd zastosowano niecodzienne rozwiązanie: każde przęsło ma własną kolebkę ustawioną w poprzek nawy, wspartą na łuku odporowym. Płaskorzeźbę z autoportretem Gerlanusa –architekta kościoła  i twórcy tego rozwiązania zobaczyć można w kaplicy p.w. Archanioła Michała mieszczącej się w Westwerku.
    W 910 roku Wilhelm Pobożny, książę Akwitanii, założył opactwo benedyktyńskie w Cluny. Wkrótce stało się ono głównym ośrodkiem życia monastycznego chrześcijańskiego zachodu i punktem wyjścia ruchu reformatorskiego, który objął setki klasztorów na terenie Francji, Niemiec, Włoch i innych krajów Europy. Za czasów opata Hugona z Semur do kongregacji kluniackiej należało 1184 klasztorów w tym: 883 we Francji, 99 w Niemczech i Szwajcarii, 44 w Anglii, 31 w Hiszpanii, 54 w północnych Włoszech, kolejne w innych krajach, m.in. we Wrocławiu opactwo na Ołbinie. Swój sukces opactwo zawdzięczało m. in. pełnemu uniezależnieniu od władzy świeckiej oraz lokalnej hierarchii kościelnej, w tym biskupiej (podlegało tylko Stolicy Apostolskiej), światłym rządom kolejnych opatów oraz centralizacji - wszyscy mnisi zreformowanych klasztorów podlegali opatowi Cluny, a wszyscy przeorzy raz w roku uczestniczyli w kapitule generalnej w klasztorze macierzystym.
Szczytowy okres rozwoju opactwa w Cluny przypadł na 2 ćwierć XII wieku. Po rozbudowie (konsekracja 1131 r.) kościół opacki (tzw. Cluny III) był, aż do wzniesienia w dobie nowożytnej bazyliki św. Piotra w Rzymie,  największą budowlą sakralną Europy. Długa na 187 metrów, 5-nawowa bazylika z dwoma nawami poprzecznymi, górowała nad nizinną okolicą 6 wieżami. Niezwykła wysokość kościoła (ok. 30 m., z kopułą 33 m ) jeszcze dziś wprawia w zdumienie, podobnie jak bogato zdobione detale architektoniczne, przechowywane obecnie w muzeach. W tym czasie w opactwie w Cluny mieszkało około 400 mnichów.
Benedyktyni z Cluny kładli duży nacisk na liturgię z życiu zakonnym. Nabożeństwa chórowe i msze święte miały bardzo uroczystą formę (procesje, bogate dekoracje ołtarzy i całego kościoła, oświetlenie). Bardzo ważną rolę w liturgii kluniackiej odgrywała muzyka. Benedyktyni z Cluny wykonywali około 215 psalmów dziennie. Ciekawym elementem wystroju kościoła była empora śpiewacza (podobna zachowana w kościele benedyktyńskim w Semur-en-Brionnes). Kilku mnichów śpiewało na niej, pozostali, zgromadzeni w chórze odpowiadali. Świadectwem zainteresowania mnichów kluniackich muzyką są dwa zachowane kapitele kościoła Cluny III przedstawiające osiem tonów gregoriańskich.

⇐ Przeorat benedyktyński w Paray-le-Monial – „Cluny III w miniaturze”, ok. 1090-1130/1140

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Paray-le-Monial,_la_basilique,_vue_a%C3%A9rienne.jpg

Opactwo benedyktyńskie w Cluny zostało zburzone w latach 1798-1824. Z monumentalnego założenia zachowały się jedynie fragmenty – południowe ramię zachodniego transeptu, pojedyncze elementy wystroju rzeźbiarskiego, w tym 8 kapiteli z obejścia chóru oraz fragmenty wysadzonego w 1810 roku w powietrze portalu zachodniego. Pewne wyobrażenie o tym, jak wyglądał kościół Cluny III przed zniszczeniem daje kościół przeoratu w Paray-le-Monial, nazywany „Cluny III w miniaturze” oraz inne świątynie należące do „szkoły Cluny”, m.in. kościół w Semur-en-Brionnes i katedra w Autun.
Benedyktyni z Cluny przyczynili się w znaczący sposób do rozwoju masowego ruchu pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w  Santiago de Compostela oraz do popularyzacji kultu  św. Marii Magdaleny w Vezlay. Benedyktyński kościół pw. Marii Magdaleny w Vezlay, stanowiący jeden z etapów w drodze do Composteli, zasługuje na szczególną uwagę ze względu na bogaty zespół romańskiej rzeźby architektonicznej z lat 1120-1140, na który składają się trzy portale narteksu (środkowy z przedstawieniem Rozesłania Apostołów oraz południowy ze scenami życia Chrystusa, północny – działalność Chrystusa po Zmartwychwstaniu) oraz kilkadziesiąt kapiteli.
Innym ważnym miejscem kultu na terenie Burgundii stała się katedra w Autun, w której złożono relikwie św. Łazarza. Monumentalny portal zachodni tej świątyni, (ok. 1130) uważany jest za jedno z największych i najoryginalniejszych dzieł plastyki romańskiej w Europie. Imię jego twórcy znane jest dzięki łacińskiej inskrypcji umieszczonej na tympanonie, u stóp Chrystusa: GISLEBERTUS HOC FECIT. Tympanon portalu ma 6,40 m szerokości i ponad 3 m wysokości. Złożony jest z 29 płyt zdobionych figuralnymi reliefami z wyobrażeniem Sądu Ostatecznego. Dziełem mistrza Gislebertusa był także portal północny katedry, rozebrany w XVIII w. Zachowane w Musée Rolin w Autun fragmenty, m.in. pochodzący z architrawu relief z postacią Ewy, należą do czołowych osiągnięć rzeźby romańskiej. Spod ręki mistrza Gislebertusa wyszła również większość figuralnych kapiteli we wnętrzu katedry. Jest to po kościele Sainte-Madelaine w Vezeley największy zespół rzeźbiarski w Burgundii. 

 ⇒ Ewa – fragment niezachowanego portalu północnego katedry w Autun, mistrz Gislebertus, ok. 1130

https://ca.wikipedia.org/wiki/Fitxer:Autun,_Gislebertus,_Eva.JPG

Obejmuje on sceny ze Starego i Nowego Testamentu (m.in. Walka Dawida z Goliatem, Mojżesz i złoty cielec, Arka Noego, Drzewo Jessego, Boże Narodzenie, Pokłon trzech króli, Ucieczka do Egiptu), sceny męczeństwa świętych (m.in. Ukamieniowanie św. Szczepana), wizerunki fantastycznych zwierząt, przedstawienia alegoryczne (np. Skąpstwo).
W 1098 roku w burgundzkim Citeaux narodził się nowy zakon – Cystersi. Choć wyrósł on z tradycji benedyktyńskiej (benedyktynami byli założyciele zakonu – św. Robert z Molesme i św. Stefan Harding), to należący do niego mnisi odrzucili model życia zakonnego panujący w klasztorach kluniackich, jako zbyt wystawny, swobodny, za bardzo powiązany ze światem ludzi świeckich. Za wartość nadrzędną uznali ewangeliczną prostotę. Znalazło to odbicie w architekturze i ascetycznym wystroju ich klasztorów, w uproszczeniu liturgii. Nowością, wyróżniającą cystersów spośród innych wcześniejszych wspólnot zakonnych, było wprowadzenie obowiązku pracy manualnej, której każdy mnich musiał poświęcić kilka godzin dziennie. W pierwszych latach cystersi nie mieli jasno sprecyzowanych przepisów budowlanych. Uchwaliła je dopiero Kapituła Generalna w 1134 roku. Zgodnie z cysterskim duchem ascezy architektura miała być prosta, pozbawiona dekoracji. Dotyczyło to zarówno elewacji jak i wnętrz. W przeciwieństwie do kościołów kluniackich świątynie cysterskie nie mogły posiadać wież. Zakazane było stosowanie dekoracji rzeźbiarskiej, malarstwa i barwnych witraży figuralnych. Dopuszczalne były jedynie ornamentalne, monochromatyczne witraże malowane en grisaille. Najlepiej zachowanym przykładem architektury cysterskiej w Burgundii jest założone w 1118 roku przez św. Bernarda z Clairvaux opactwo w Fontenay.

⇐ Roger van der Weyden, Jean Wauquelin prezentuje Filipowi III Dobremu swoje dzieło, Frontyspis Chroniques de Hainaut, 1447-1448

https://nl.m.wikipedia.org

/wiki/Bestand:Rogier_van_der_Weyden_Presentation_Miniature_Chroniques_de_Hainaut_KBR_9242.jpg

O ile w epoce romańskiej wspaniały rozkwit architektury i sztuki na terenie Burgundii związany był przed wszystkimi z działalnością Benedyktynów i Cystersów, o tyle w okresie późnego gotyku głównym ośrodkiem życia artystycznego, oddziaływującym na całą ówczesną Europę, stał się dwór książąt Burgundii.
W 1363 roku król Francji Jan II Dobry przekazał Księstwo Burgundii swojemu najmłodszemu synowi Filipowi II Śmiałemu. Okres rządów Filipa II Śmiałego i jego następców: Jana II bez Trwogi, Filipa III Dobrego i Karola I Zuchwałego przypadł na okres wojny stuletniej. Skutecznie lawirując między walczącymi stronami i zmieniając sojusze stali się ważnymi graczami polityki europejskiej. Dzięki  zawieranym małżeństwom i dziedziczeniu zyskali władzę m.in. nad Flandrią, częścią Niderlandów i Brabancją – wówczas jednymi z najbogatszych regionów Europy. Pod rządami książąt Burgundii, szczególnie zaś Filipa III Dobrego, kwitła muzyka (twórczość najwybitniejszych wówczas w Europie kompozytorów ze „Szkoły Burgundzkiej”), sztuki plastyczne: malarstwo iluminowane (Filip III  posiadał  6000 iluminowanych manuskryptów) i tablicowe, rzeźba, rzemiosło artystyczne oraz architektura.  Na ich dworze pracowali najwięksi artyści epoki: Claus Sluter, Antoine le Moiturier, Henri Bellechose, Jan van Eyck. Roger van der Weyden, Hans Memling. Dwór burgundzki kształtował też europejską modę: ekstrawagancki, wykonany z najdroższych tkanin ubiór burgundzki stał się wzorcem elegancji i przepychu. Władcy europejscy naśladowali również burgundzki ceremoniał dworski.
Charakterystyczną cechą sztuki dworu burgundzkiego było pielęgnowanie w wyidealizowanej formie tradycji rycerskich. Przejawem tego było założenie przez Filipa III Dobrego w 1430 roku Zakonu Złotego Runa, inspirowanego legendami o Rycerzach Okrągłego Stołu.  Kawalerowie orderu spotykali się w różnych miastach, gdzie często uczestniczyli w turniejach. Główną siedzibą Zakonu była jednak kaplica pałacowa w Dijon, wyposażona w bogate paramenty liturgiczne, m.in. haftowane złotymi i srebrnymi nićmi kapy, ornaty i dossale (element dekoracji ołtarza) wykonane w  paryskim atelier wg m.in. rysunków Rogera Campin (np. kapa z wyobrażeniem Marii w świątyni, przechowywana obecnie w Wiedniu).
Architektoniczna spuścizna po książętach Burgundii zachowała się szczątkowo. Najcenniejszym reliktem są pozostałości kartuzji w Champmol, ufundowanej w 1383 roku przez Filipa II Śmiałego jako rodowa nekropolia. Prace nad budowlą powierzono architektowi Drouetowi de Dammartin i rzeźbiarzowi Clausowi Sluterowi. Z całego wielkiego założenia klasztornego zachowały się fragmenty „Studni Patriarchów”, portal główny kościoła oraz tumbowe nagrobki książęce dekorowane postaciami idących w kondukcie żałobnym płaczków (dzieła Jean de Marville´a, Clausa Slutera, Clausa de Werve, Juana de la Huerta, Antoine´a Le Moiturier). Temu ostatniemu artyście przypisywany jest też niezwykły nagrobek Wielkiego Szeneszala Burgundii Philippe de Pot, znajdujący się niegdyś w klasztorze w Citeaux, w którym płytę nagrobną z podobizną zmarłego niesie na ramionach ośmiu naturalnej wielkości płaczków.

⇒ Nagrobek Wielkiego Szeneszala Burgundii Philippe de Pot, Antoine Le Moiturier (?), 1477-1483, pierwotnie w kaplicy św. Jana Chrzciciela w opactwie cysterskim Citeaux, obecnie w Luwrze

https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Bestand:Louvre_Grab.JPG

Ważnym elementem wystroju wnętrz, świadczącym o pozycji i prestiżu w epoce późnego średniowiecza były tapiserie. Książęta Burgundii nie mieli jednej głównej siedziby, dwór stale się przemieszczał między pałacami znajdującymi się w Dijon, Lille, Brugią. Zabierano ze sobą drobne wyroby złotnicze, obrazy, iluminowane rękopisy oraz dające się łatwo zrolować gobeliny. Wożono zwykle ze sobą kilka cykli i rozwieszano w zależności od charakteru ceremonii, którą miały uświetnić. Były one dziełem niderlandzkich i flandryjskich warsztatów, wykonywano je z kosztownych materiałów np. z jedwabnej nici przetykanej złotem i srebrem.
Kres świetności dworu burgundzkiego przyniosła śmierć Karola I Zuchwałego w 1477 roku w bitwie pod Nancy, stoczonej z armią Konfederacji Szwajcarskiej. Księstwo Burgundii wróciło do Korony Francuskiej, zaś Niderlandy Burgundzkie wraz z małżeństwem córki Karola Marii Burgundzkiej  z cesarzem Maksymilianem I  przeszły pod władanie Habsburgów.

Agnieszka Gola

 Powrót do Wydarzenia 2021