Agnieszka Gola

Architektura z surowej gliny

Surowa glina jako materiał budowlany znana jest od tysiącleci. Stosowali ją mieszkańcy starożytnej Mezopotamii i Egiptu, prekolumbijskiej Ameryki czy dawnych Chin. O zaletach gliny pisał już w I w n.e. rzymski historyk Gajusz Pliniusz Starszy:  „Czyż nie mamy w Afryce i Hiszpanii murów z ziemi [...]. Takie mury przetrwają wieki, są odporne na deszcz, wiatr, ogień a ich trwałość jest wyższa od cementu." Glina jest materiałem tanim i dostępnym niemal wszędzie, a przy tym łatwym w obróbce, nic więc dziwnego, że dzisiaj prawie jedna trzecia ludności świata mieszka w domach wzniesionych właśnie z tego budulca. Budownictwo z surowej gliny odgrywa ważną rolę zwłaszcza w krajach rozwijających się, zapewniając dach nad głową milionom ludzi. Coraz częściej dostrzegają jej zalety także mieszkańcy krajów wysoko uprzemysłowionych. Domy z gliny są bowiem przyjazne dla środowiska naturalnego, i korzystnie wpływają na zdrowie człowieka. Glina reguluje m.in. wilgotność powietrza, absorbuje szkodliwe substancje i chroni przed promieniowaniem o wysokich częstotliwościach.
Istnieje wiele technik pozwalających na wznoszenie glinianych budowli. Oto podstawowe z nich:

Glina układana (ang. cob, fr. la bauge)

Metodę gliny układanej znano już w czasach prehistorycznych i niewiele zmieniła się ona od tamtej epoki. Pierwszym etapem budowy jest odpowiednie przygotowanie materiału – dokładne zmieszanie gliny, piasku, ziemi, dodatków roślinnych (słomy) i wody. Następnie z tej mieszanki formuje się małe bryłki przypominające „bochenki” chleba i układa się je warstwami, bez szalunku, tak, aby powstał mur. Po ułożeniu jednej warstwy o wysokości ok. 50 – 70 cm i szerokości około 50-60 cm zostawia się ją do wyschnięcia. Potem powtarza się cały proces.
Ze względu na swoją prostotę, technika układania gliny jest stosowana w wielu regionach świata, m.in. w Afryce. W zależności od tradycji i uwarunkowań społecznych ludy afrykańskie wykorzystują w swoim budownictwie mieszkalnym różne rozwiązania. Chaty ludu Musgum (Kamerun) przybierają kształt pozbawionych okien stożków o wysokości około 9 metrów, zapewniających chłód we wnętrzu, nawet w bardzo gorące dni. Powierzchnia zewnętrzna ścian jest rowkowana, aby w porze deszczowej woda mogła łatwiej po niej spływać. Domy ludu Batammariba (Togo, Benin) przypominają nieco średniowieczne zamki: ustawione w okręg jednopiętrowe, pozbawione okien budynki mieszkalne łączone są murem. Tego typu forma miała niegdyś chronić mieszkańców przed armią króla Dahomeju.
Gurunsi, żyjący w obecnie w Burkina Faso i w Ghanie w przeszłości narażeni byli na najazdy swoich silniejszych sąsiadów Mossi oraz łowców niewolników. Dlatego ich domy tworzą swoisty labirynt pełen wąskich przejść, schodów i otwartych dziedzińców. Domy pozbawione są okien, a jedynym otworem jest wejście o wysokości nie większej niż metr. Zaraz za nim znajduje się mur. W wiosce Gurunsi można spotkać dwa typy budynków mieszkalnych – okrągłe przeznaczone dla kawalerów, kwadratowe dla małżeństw. Ściany domów dekorowane są przez kobiety malowanymi oraz reliefowymi wzorami o motywach geometrycznych, roślinnych i zoomorficznych.
Metoda gliny układanej stosowana była także w Wielkiej Brytanii oraz Irlandii, choć z czasem straciła na popularności. Wraz z kryzysem energetycznym w latach 70. tych XX wieku ponownie zainteresowano się gliną jako materiałem budowlanym a szczególnie tradycyjną techniką cob. W 1989 roku w USA Ianto Evans i Linda Smiley udoskonalili ją tworząc oregon cob, charakteryzujący się lepszą izolacyjnością cieplną ścian.

Glinobitka (ang. rammed earth, fr. pisé, hiszp. tapial)

Technika budowania ścian z glinobitki polega na ubijaniu warstwami w drewnianych szalunkach mieszanki piasku i gliny, czasem z dodatkiem sieczki słomianej, z niewielką ilością wody. Dawniej do zagęszczania ziemi stosowano ubijaki ręczne, współcześnie używa się do tego narzędzi mechanicznych.
Glinobitka nazywana jest czasem „arabskim betonem”. Do dziś popularna jest w regionie Maghrebu. Dobry przykład budownictwa z glinobitki stanowi ksar Aït-Ben-Haddou, leżący przy starej drodze handlowej między Timbuktu a Marakeszem. Charakterystyczną zabudowę miasta tworzą ufortyfikowane, zwykle 3-kondygnacyjne, domy zwane Tighremt. Mają one formę czworoboku z narożnymi wieżami i przeznaczone były dla jednej rodziny. Na parterze znajdowały się zagrody dla zwierząt i magazyn na sprzęty gospodarcze, na piętrach  sypialnie, zaś najwyższa kondygnacja z tarasem na dachu pełniła rolę pokoju dziennego.
Do Europy technikę budowania z glinobitki przynieśli w X wieku Arabowie. Był to na tyle mocny materiał, że wznoszono z niego zamki i mury obronne miast (m.in. Alhambra w Granadzie, mury Kordoby, czy zamek Castillo de Burgalimar wzniesiony przez Umajjadów w X wieku). We Francji technikę glinobitki spopularyzował na przełomie XVIII i XIX wieku architekt François Cointeraux.
Ciekawym przykładem budownictwa z glinobitki są chińskie domy tulou (np. Tulou Jiqing Lou w Chuxi z czasów Dynastii Ming). Miały one charakter obronny – do wnętrza prowadziła tylko jedna brama, z reguły nie posiadały okien poniżej drugiego piętra, jedynie otwory strzeleckie. Wznoszono je na planie koła lub kwadratu z otwartym dziedzińcem po środku, na którym znajdowała się świątynia poświęcona kultowi przodków. Kilkupiętrowe tulou zamieszkiwało kilkadziesiąt spokrewnionych ze sobą rodzin. Na parterze znajdowały się pomieszczenia dla zwierząt gospodarczych i wozów, na pierwszym piętrze – składy, na drugim i wyższych – mieszkania poszczególnych rodzin.

Cegła suszona (hiszp. adobe)

Do jednych z najbardziej rozpowszechnionych na świecie materiałów budowlanych wytwarzanych z surowej gliny należy cegła suszona. Była ona znana na terenie dzisiejszej Turcji  już około 7500 lat p.n.e. Odkryta tam eneolityczna osada Çatalhöyük przypominała swoją strukturą pueblo. Nie miała ulic. Domy stykały się ścianami, a cała komunikacja odbywała się na dachach budynków. Domy nie posiadały drzwi, wchodziło się do nich po drabinie przez otwór w dachu.
Cegłę suszoną stosowano też w cywilizacji doliny Indusu (np. miasto Mohendżo Daro, 2500 p. n. e), starożytnej Mezopotamii (ziggurat w Ur, 2100 p. n. e.), Egipcie („Czarna Piramida” Amenemhata III w Dahszur, XII Dynastia), kulturze Mochica (świątynie Słońca i Księżyca, Peru, I – VIII wiek). Również cała zabudowa Chan Chan – największego miasta epoki przedkolumbijskiej (około 30 tysięcy mieszkańców) wraz z 10 cytadelami powstała z suszonej cegły (Peru, kultura Chimú, około 850 r.). Umiejętność wytwarzania cegły suszonej opanowali także Indianie Pueblo, czego świadectwem są między innymi ich osady-puebla Acoma i Taos (Nowy Meksyk, USA) liczące ponad 700 lat.
Od wieków budownictwo z cegły wypalanej powszechnie stosowane było na terenie dzisiejszego Iranu i Jemenu. Świadczą o tym choćby ruiny Arg-é-Bam – miasta z cytadelą założoną przez dynastię Achemenidów (550-330 p.n.e.), tarasowe miasto Masuleh (X wiek), stolica Jemenu Sana, otoczona glinianymi murami o wysokości 6-9 metrów, w obrębie których znajduje się 106 meczetów, 12 łaźni oraz 6,5 tysiąca domów pochodzących sprzed XI wieku czy wreszcie miasto Szibam zwane „Manhattanem pustyni” z racji swoich domów-wieżowców dochodzących do 30 metrów wysokości.
Ciekawym przykładem wykorzystania gliny są wymyślone już w starożytności przez Persów wieże-chłodnie Yakhchāl oraz wieżowe gołębniki spotykane także w Egipcie i Katarze.
W Afryce budowle z cegły suszonej zachowały się przede wszystkim w Nigerii i Nigrze (domy ludu Hausa) oraz Mali, w tym wpisane na listę dziedzictwa UNESCO gliniane miasta Timbuktu i Dżenne. Na szczególną uwagę zasługuje zwłaszcza znajdujący się w Dżenne Wielki Meczet – największa na świecie budowla z surowej gliny.

Konstrukcja szachulcowa (fr. torchis, ang. wattle and daub)

Surowa glina, czasem zmieszana z drobnymi kamieniami lub trocinami, stosowana była też jako wypełnienie wolnych przestrzeni między drewnianymi belkami w konstrukcji szachulcowej. Ta technika znana jest od średniowiecza w wielu krajach europejskich (np.: wzniesiony w epoce Tudorów Blakesley Hall, barokowy kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Boguszowie).
Odmianą konstrukcji szachulcowej jest popularna w Ameryce Południowej i Panamie Quincha – szkielet z bambusa, gałęzi lub trzciny obrzucony z obu stron gliną. Podobną metodę, polegającą na uszczelnianiu ściany plecionkowej gliną stosuje się też w innych regionach świata, m.in. w Nepalu.
Czy w świecie nowoczesnych technologii budownictwo z gliny ma przyszłość? W obliczu coraz szybciej postępującej degradacji środowiska i zagrożeń związanych z zachodzącymi zmianami klimatycznymi architekci coraz częściej wracają do naturalnych materiałów budowlanych znanych z przeszłości. Badaniami nad architekturą z gliny i jej popularyzacją na świecie bardzo aktywnie zajmuje się m. in. ośrodek CRAterre (International Centre on Earthen Architecture) założony w 1979 roku w Grenoble.
Wśród wielu współczesnych realizacji z gliny warto wymienić choćby kilka: kaplicę Pojednania w Berlinie projektu Martina Raucha (2000), centrum produkcyjne firmy Ricola w Laufen (proj. Herzog & Meuron, 2014), Sanbaopeng Art Museum w chińskim Jingdezheng (proj. DL Atelier, 2017), Eco-hotel w Dniepr na Ukrainie (proj. Ryntovt Design, 2009), Muzeum Goldkammer we Frankfurcie nad Menem (proj. hg merz gmbH Berlin, 2017-2019), czy wreszcie eksperymentalny energooszczędny dom z glinobitki w Pasłęku (proj. prof. Teresa Kelm,  dr Jerzy Górski, Marek Kołłątaj, 2012).

Ilustracje:

il.1. Budowa domu metodą glinobitki, Wietnam
https://en.wikipedia.org/wiki/Rammed_earth#/media/File:HouseBuildingInNorthernVietnam.jpg

il. 2. Szibam „Manhattan pustyni”, Jemen
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Shibam?uselang=de#/media/File:Shibam,_Yemen_02.jpg

il. 3. Wielki Meczet w Dżenne
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Great_Mosque_of_Djenn%C3%A9?uselang=de#/media/File:Djenne_great_mud_mosque.jpg

Powrót do Wydarzenia 2020