Sztuka cerkiewna

 Na wykładzie 22 lutego 2018 roku zaprezentowana została przekrojowo historia kształtowania się sztuki cerkiewnej, jej najważniejsze aspekty oraz najciekawsze przykłady z Polski i świata. A oto skrót mojego wykładu.
    Sztuka cerkiewna jest bezpośrednią spadkobierczynią sztuki bizantyjskiej, a pośrednią sztuki Cesarstwa Rzymskiego. Szczególną rolę w jej kształtowaniu odgrywali już poszczególni władcy rzymscy jeszcze sprzed czasów Wielkiej Schizmy. Byli to: Konstantyn Wielki, który jako pierwszy cesarz rzymski przyjął chrześcijaństwo i uczynił z niego religią państwową. Ponadto przeniósł on stolicę Cesarstwa do Bizancjum (później Konstantynopol, obecnie Istambuł). Istotnym władcą był także Teodozjusz Wielki, który podzielił Imperium na część Wschodnią i Zachodnią (z powodu niemożności rządzenia tak wielkim organizmem państwowym) pogłębiając już istniejące różnice mentalne i światopoglądowe.
    W momencie, gdy Cesarstwo Zachodnie zostało ostatecznie podbite przez barbarzyńców, jedynym spadkobiercą imperium zostało Cesarstwo Wschodnie. Dzięki takim wybitnym władcom jak Justynian Wielki rozwijała się bogata sztuka bizantyjska będąca fuzją olśniewającego orientu, antyku i sztuki chrześcijańskiej. Powstają wówczas tak wspaniałe budowle jak Hagia Sofia czy San Vitale w Rawennie. Aż do podbicia Konstantynopola przez Turków w 1453 roku (za czasów Konstantyna XI Paleologa) będzie ona promieniować na sztukę średniowieczną zachodniej Europy, ale przede wszystkim stanie się oficjalną sztuką krajów Wschodu, które konsekwentnie zaczęły przyjmować chrześcijaństwo w obrządku prawosławnym za sprawą działalności Cyryla i Metodego oraz ich uczniów. Tym samym sprowadzani z Grecji budowniczowie przenosili program ikonograficzny oraz rozwiązania techniczne budowli bizantyjskich do krajów słowiańskich.
    Wielka Schizma z 1054 roku pogłębiła jedynie już istniejące różnice między chrześcijaństwem na wschodzie i na zachodzie Europy. Patriarcha Konstantynopola nie uznawał zwierzchnictwa papieża  w Rzymie i jego nieomylności. Z powodów politycznych oraz różnic doktrynalnych pierwszy tak poważny rozłam w Kościele stał się faktem.
    Po upadku Bizancjum swoje „drugie życie” sztuka ta uzyskała na Rusi, która pragnęła stać się „Trzecim Rzymem”. Rozwinęła ona i przekształciła na swój sposób sztukę bizantyjską (kraje bałkańskie były nieco bardziej wierne greckiej formie, ale również ją rozwijały). Na przestrzeni wieków (jeszcze przed upadkiem Bizancjum) rozwinęły się typowe dla prawosławnej cerkwi plany centralne okraszone głęboką symboliką. Podobnie jak świątynie bizantyjskie obowiązkowo posiadały kopuły, których zawsze musiała być określona ilość ze względu na znaczenie symboliczne. Każda cerkiew ponadto podzielona była na trzy części: pitwork (przedsionek) dla nieochrzczonych oraz obciążonych grzechem osób; nawa przeznaczona dla wiernych oraz sanktuarium przeznaczone tylko dla kapłanów i pomocników, którzy odprawiali nabożeństwo. Ludzie świeccy nie mieli (i nie mają do dzisiaj) do tej części wstępu.
    Sanktuarium oddzielone było od nawy ikonostasem. Forma ikonostasu, którą znamy obecnie, formowała się 300 lat, a jego poprzednikiem był wczesnochrześcijański templon. Program ikonostasu również jest ściśle określony, a każda ikona na nim powieszona ma swój określony rodzaj.
    Ikona jest w sztuce cerkiewnej najważniejszym przedstawieniem bytu boskiego. Jest ona pośrednikiem między światem sacrum a profanum. Wierni wierzą, iż w tym zazwyczaj niewielkich rozmiarów wizerunku objawia się sam Bóg. Po wygranym sporze ikonoklastycznym o oddawanie czci obrazom (VIII wiek) nabrały one szczególnego znaczenia. Ozdabiano je ryzami wykonywanymi ze złota i drogich kamieni. Na wykładzie zostały zaprezentowane również różne typy ikonograficzne jak eleusa, hodegetria, deesis czy Chrystus Pantokrator, zwrócono uwagę na ikony achejropojetyczne („nieludzką ręką stworzone”) oraz przedstawiono najbardziej czczone na świecie wizerunki: Matkę Boską Częstochowską, Włodzimierską czy Smoleńską.
    Prezentację zakończył pokaz współczesnej sztuki cerkiewnej. Jako przykład posłużyła twórczość Jerzego Nowosielskiego – wybitnego polskiego ikonopisarza, malarza oraz teologa prawosławnego. Pokazana została także niezwykła cerkiew w Białym Borze jego projektu. Prace Nowosielskiego świadczą o tym, że wszystko idzie z duchem czasu, nawet tak tradycyjna sztuka jak sztuka kościoła prawosławnego.

Patrycja Mazurek

Powrót do Wydarzenia 2018